Η Θήβα από τη ρωμαϊκή κατάκτηση (146 π. Χ.) ως το τέλος του Μεσαίωνα (1460 μ. Χ.)
του Φάνη Καλαϊτζάκη

1. Υστερορωμαϊκη εποχή (146 π. Χ. – 330 μ. Χ.)
Μετά τη συντριπτική ήττα των Ελλήνων της αχαϊκής συμπολιτείας το 146 π. Χ. στη Λευκόπετρα της Κορινθίας από το ρωμαίο στρατηγό Λεύκιο Μόμμιο, όλη η Ν. Ελλάδα πέρασε στη ρωμαϊκή κυριαρχία. Επομένως και η Βοιωτία με την πρωτεύουσα πόλη της, τη Θήβα. Το Κοινό των Βοιωτών διαλύθηκε, οι φιλορωμαίοι ολιγαρχικοί επανήλθαν και η πόλη κλήθηκε να πληρώσει πολεμικές αποζημιώσεις. Λιγότερο από ένα αιώνα αργότερα (86 π.Χ.) η Θήβα θα τιμωρηθεί και πάλι από έναν άλλο ρωμαίο στρατηγό, τον Σύλλα, γιατί είχε την ατυχία να συνταχθεί με το μέρος του Μιθριδάτη. Οι καλλιτεχνικοί της θησαυροί συλήθηκαν και μεταφέρθηκαν στη Ρώμη, ενώ το ήμισυ των εδαφών της χορηγήθηκε στο Μαντείο των Δελφών. Νέα ατυχία έπληξε την πόλη το 48 π.Χ. όταν συμπαρατάχθηκε στα Φάρσαλα της Θεσσαλίας πάλι με τον χαμένο του νέου ρωμαϊκού εμφυλίου πολέμου, τον Πομπήιο. Έκτοτε η πόλη άρχισε να παρακμάζει, οι δε λιγοστοί κάτοικοί της περιορίστηκαν στο μικρό λόφο της Καδμείας. Μικρή ανάσα αποτέλεσε η επίσκεψη του αυτοκράτορα Αδριανού το 125 μ.Χ., ο οποίος όμως είχε στο μεταξύ εξαντλήσει το φιλελληνικό του ενδιαφέρον στην Αθήνα και τις Θεσπιές. Η Θήβα θα περάσει στη σιωπή και την παρακμή. Αυτή τη μικρή και παρακμασμένη πόλη θα περιηγηθεί και θα περιγράψει ο Παυσανίας στα μέσα του 2ου μ. Χ. αιώνα. Στο μεταξύ μια νέα επιδρομή βαρβάρων από το Βορρά (Κριμαία), των Κοστωβώκων, θα επιδεινώσει την κατάσταση (172 μ.Χ.). Κάτω από αυτές τις συνθήκες, χωρίς την πατροπαράδοτη πολιτιστική ζωή, θα έρθει ο Χριστιανισμός να συμπληρώσει το κενό και θα βρει πρόσφορο έδαφος για να ριζώσει ήδη από τα μέσα του 2ου αιώνα, όπως μπορεί να υποθέσει κανείς από κάποιες επιτύμβιες επιγραφές αβέβαιης χρονολόγησης. Πάντως ήδη στα μέσα του 4ου μ.Χ. αιώνα το μεγαλύτερο μέρος της Βοιωτίας έχει εκχριστιανιστεί.
Σ’ όλη τη διάρκεια των μακρών αυτών αιώνων η ρωμαϊκή κυριαρχία εκλήφθηκε ως η φυσική πολιτική τάξη πραγμάτων, μεταμορφώθηκε σε ρωμαίικη, και στο τέλος σε ελληνική! Υπό αυτήν την τάξη πραγμάτων η πόλη της Θήβας, με τους λιγοστούς κατοίκους της, εισέρχεται στον Πρώιμο Μεσαίωνα (πρωτοβυζαντινή εποχή).

2. Πρωτοβυζαντινή εποχή (4ος, 5ος και 6ος αι. μ. Χ.)

Κατά την περίοδο αυτή φαίνεται ότι ανανεώνονται τα τείχη της πόλης όπως αποδεικνύει η αδυναμία του Αλάριχου το 396 να κυριεύσει τον οχυρωμένο αυτό οικισμό. Ταυτόχρονα, κατά τη μόδα της εποχής, κτίζονται και εδώ μία ή δύο μεγαλόπρεπες βασιλικές με πολυτελή διακόσμηση όπως φανερώνουν τα ψηφιδωτά δάπεδα που σώθηκαν. Τα νομισματικά ευρήματα είναι λίγα, αλλά υποδηλώνουν την ύπαρξη κάποιας εμπορικής κίνησης στο μοναδικό αστικό κέντρο της Βοιωτίας. Η εικόνα πάντως της μικρής αυτής πόλης αρχίζει να σκοτεινιάζει περί τα μέσα του 6ου αιώνα, αφού καμιά μνεία της δεν υπάρχει στις εκκλησιαστικές πηγές. Ίσως ο μεγάλος σεισμός του 551 που έπληξε όλη την Ανατολική Στερεά Ελλάδα να κατάφερε ισχυρότατο πλήγμα και σ’ αυτήν. Και αυτό, σε συνδυασμό με τον πανικό που προκάλεσαν οι σλαβικές επιδρομές περί τα τέλη του 6ου αιώνα, όπως μαρτυρούν οι νομισματικοί θησαυροί αλλού και στη Θήβα. Σε τελική αποτίμηση, η πόλη της Θήβας επιβίωσε με επιτυχία ως αγροτόπολη κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή, αλλά θα πρέπει οριστικά πλέον να απορρίψουμε τις ανιστόρητες αφηγήσεις που κυριαρχούσαν μέχρι σήμερα ότι υπήρξε από τόσο νωρίς κέντρο μεταξοκαλλιέργειας ή ότι τα τείχη της ανακτίστηκαν επί Ιουστινιανού.

3. Μεσοβυζαντινή εποχή (7ος -12ος αι.)

Οι δύο πρώτοι αιώνες (7ος – 8ος) αυτής της μακράς περιόδου αποτελούν το πιο σκοτεινό τμήμα της ιστορίας της Θήβας. Δεν υπάρχει καμιά πληροφορία – αφηγηματική ή αρχαιολογική – για την τύχη της πόλης. Ούτε ένα νόμισμα, ούτε ένα αρχιτεκτονικό σπάραγμα, ούτε μια νύξη σε κείμενο δεν βρέθηκε που να μαρτυρεί την ύπαρξη οικισμού με το όνομα Θήβα αυτούς τους αιώνες. Πρόκειται βέβαια για τους λεγόμενους “σκοτεινούς αιώνες” που αφορούν ολόκληρο το νοτιοελλαδικό χώρο. Φαίνεται ότι η κεντρική βυζαντινή εξουσία έχασε τον έλεγχο της περιοχής εξαιτίας των μεγάλων ανατροπών που προκάλεσαν οι σλαβικές επιδρομές και εγκαταστάσεις στην κεντρική και νότια Ελλάδα, όπου μόνο ο παράλιος χώρος παρέμεινε υπό άμεση βυζαντινή διοίκηση. Μπορούμε μόνο να υποθέσουμε ότι μια τόσο οχυρή θέση σε μια τόσο πλούσια γεωργική ενδοχώρα, με τόσο πλούσιο οικοδομικό υλικό δεν μπορεί παρά να συνέχισε να κατοικείται, αλλά η σημασία του και η μοίρα του δεν ενδιέφερε κανένα ιστοριογράφο της Κωνσταντινούπολης. Από τις αρχές όμως του 9ου αιώνα αποκαταστάθηκε η κεντρική βυζαντινή διοίκηση στην περιοχή με την αποστολή βυζαντινών αξιωματούχων στη Θήβα και τον Ορχομενό, όπως αποδεικνύουν ανασκαφικά ευρήματα (π.χ. το αργυρό πινάκιο της Ειρήνης της Αθηναίας) και οι αφιερωματικές επιγραφές των ναών του Άγ. Γρηγορίου στη Θήβα και της Παναγίας (Σκριπού) στον Ορχομενό. Τώρα η Θήβα γίνεται πρωτεύουσα του θέματος Ελλάδος, αφού αποσπάται σε ξεχωριστό θέμα η Πελοπόννησος (805). Η πόλη αποκτά ξανά όλα τα οικονομικά και γεωπολιτικά προσόντα που ανέκαθεν διέθετε: πλούσια γεωργική ενδοχώρα και συγκοινωνιακό σταυροδρόμι βορρά – νότου (Θεσσαλονίκη – Κόρινθος) και ανατολής – δύσης (Θίσβη – Χαλκίδα).
Οι επόμενοι αιώνες (10ος, 11ος και 12ος) αποτελούν εποχή ακμής της πόλης κατά τη μέση βυζαντινή περίοδο. Μνημεία και κείμενα μαρτυρούν αυτή την ακμή: είναι οι μεγαλόπρεποι δίδυμοι ναοί του μοναστικού συγκροτήματος του Οσίου Λουκά (το οποίο επιχορηγούνταν από τη γεωκτημονική αριστοκρατία της Θήβας), το πολύτιμο αγιογραφικό κείμενο του Βίου του Οσίου, το περίφημο φορολογικό κατάστιχο (του Σβορώνου), τα πολυπληθή νομισματικά και σφραγιστικά ευρήματα, οι αφηγηματικές πηγές (Βενιαμίν Τουδέλας, Μιχαήλ και Νικήτας Χωνιάτης και πολλοί άλλοι). Η εισαγωγή και καλλιέργεια του μεταξιού στις αρχές του 11ου αιώνα, η παρουσία χιλιάδων Εβραίων, η ζωηρή εμπορική δραστηριότητα, οι ληστρικές επιθέσεις Βουλγάρων (αρχές και τέλη 10ου αι.) και Νορμανδών (1147), η παρουσία δραστήριων εκκλησιαστικών ανδρών (Νίκων Μετανοείτε και Ιωάννης Καλοκτένης), οι Βενετοί και Αρμένιοι που εμπορεύονται εδώ, όλα αυτά μαρτυρούν ανάπτυξη οικιστική, οικονομική και πολιτιστική. Η πόλη αφήνει τα στενά όρια της Καδμείας και ξεχειλίζει στον κάμπο. Κτίζονται δεκάδες μικροί ναοί και περιφερειακά μοναστήρια, ενώ τα τείχη επισκευάζονται για τις ανάγκες δύσκολων καιρών. Αλλά βέβαια η βυζαντινή διοίκηση με τους στρατιωτικούς και φορολογικούς υπαλλήλους της διασπαθίζει το μόχθο των γεωργών και των εμπόρων της προκαλώντας τη βαθιά δυσαρέσκεια και αποξένωση των κατοίκων. Έτσι ώστε, όταν στα 1204 η πόλη θα κληρωθεί να περάσει στα χέρια των σταυροφόρων της 4ης σταυροφορίας, οι Θηβαίοι θα υποδεχθούν το μικρό στρατιωτικό απόσπασμα του Βονιφάτιου του Μομφερατικού ως οιονεί απελευθερωτές. Και οι βυζαντινοί Έλληνες της Θήβας μαζί με τους φιλοξενούμενους πληθυσμούς, Εβραίους και Αρμένιους, θα περάσουν σε μια νέα κυριαρχία, τη λατινική.

4. Φραγκοκρατία (ή Λατινοκρατία): 1204 – 1466

Η μακρά αυτή ιστορική περίοδος (δυόμισι αιώνες) υποδιαιρείται σε τρεις μικρότερες ανάλογα με τη γεωγραφική προέλευση του λατίνου κατακτητή. Έτσι, στην πρώτη φάση έχουμε το βουργουνδικό δουκάτο Αθηνών και Θηβών (1204 – 1311), στη δεύτερη την Καταλανική Εταιρεία (1311-1379) και στην τρίτη το φλωρεντινό δουκάτο των Ατζαγιόλι (1379 – 1460). Η Θήβα κάτω από τις ξενικές αυτές κυριαρχίες διατηρεί την πρωτεύουσα θέσης της για λόγους οικονομικούς (μεγάλη εμπορική δραστηριότητα και πλούσια γεωργική παραγωγή) και στρατιωτικούς (στρατηγική συγκοινωνιακή θέση και ισχυρά τείχη). Αλλά οι υποτελείς βυζαντινοί Έλληνες θεώρησαν τους αλλόδοξους και αλλόγλωσσους δυτικούς κατακτητές ως ξένο σώμα και ελάχιστα συγχρωτίστηκαν μαζί τους. Γι’ αυτό τα μόνα λείψανα της παρουσίας τους στη Βοιωτία και τη Θήβα είναι κάποιοι ερειπωμένοι πύργοι, με ξεχωριστό εκείνο της Θήβας των Σαιντ Ομέρ.
Για την πρώτη ημιπερίοδο αρκεί να αναφέρουμε τα ονόματα των κυρίαρχων οικογενειών, των Βουργουνδών Ντελαρός και των Φλαμανδών Σαιντ Ομέρ. Η δέυτερη φάση ξεκίνησε με ιδιαίτερα βίαιο τρόπο, αφού μια μισθοφορική καταλανική εταιρεία συνέτριψε τους γάλλους ιππότες στην περίφημη μάχη του Αλμυρού το 1311. Οι Καταλανοί αυτοί τυχοδιώκτες κράτησαν τη Θήβα για 70 χρόνια, εωσότου ένας φλωρεντινός έμπορος, ο Νέριο Ατζαγιόλι, πλήρωσε μια άλλη μισθοφορική εταιρεία, τους Ναβαρέζους, οι οποίοι την άνοιξη του 1379 κατέλαβαν την πόλη και την παρέδωσαν στον εργοδότη τους. Έκτοτε η οικογένεια Ατζαγιόλι κυβέρνησε τη Θήβα και τη Βοιωτία επιτυχώς ως τα 1435, οπότε ο Εβρενός μπέης την κατέλαβε για λογαριασμό των Οθωμανών. Αλλά οριστικά η πόλη και ολόκληρη η Βοιωτία θα ενσωματωθεί στο οθωμανικό κράτος το 1460. Στο μεταξύ ένα νέο εθνολογικό στοιχείο, οι Αλβανοί, ήδη από τις αρχές του 15ου αιώνα, έχουν διεισδύσει σε μεγάλο μέρος της βοιωτικής υπαίθρου, όπου σταδιακά εγκαθίστανται μόνιμα. Αλλά απουσιάζουν από την πόλη της Θήβας, όπως φανερώνουν τα οθωμανικά κατάστιχα του έτους 1466. Από εδώ αντλούμε και την πληροφορία ότι η πόλη τώρα έχει περίπου 2.500 κατοίκους, όταν ολόκληρη η Βοιωτία έχει 15.000. Με αυτά τα δημογραφικά δεδομένα ολόκληρη η περιοχή εισέρχεται σε μια νέα ιστορική περίοδο. 

Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας η πόλη παράκμασε οικονομικά τελείως. Ωστόσο δεν έλειψε εντελώς η μεταξουργία, η εριουργία και η υφαντουργία.
Κατά τον Τουρκοβενετικό πόλεμο, στα πλαίσια της εκστρατείας του Φραγκίσκου Μοροζίνη, το φρούριο της πόλης κατελήφθη από τους Βενετούς με τη βοήθεια των Ελλήνων κλεφτοαρματολών Παρνασίδας, Υπάτης και Δωρίδας. Η πόλη απελευθερώθηκε προσωρινά για να περιέλθει οριστικά στους Τούρκους το 1695.
Με την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 απελευθερώθηκε από τους Έλληνες πολεμιστές κατά διαταγή του Αθ. Διάκου. Κατά τον απελευθερωτικό αγώνα αναδείχθηκαν οι αδελφοί Σκουρτανιώτες. Η πόλη απελευθερώθηκε οριστικά το 1829 μετά τη νίκη του Δ. Υψηλάντη στη μάχη της Πέτρας.
Μετά την απελευθέρωση, λόγω σεισμών και του εμπορικού ανταγωνισμού της Λιβαδειάς, η πόλη δεν μπόρεσε να ανακτήσει την παλαιά οικονομική της αίγλη.
Η σιδηροδρομική της σύνδεση και η αποξήρανση της Κωπαϊδας βελτίωσαν την οικονομική της θέση.
Η Θήβα επλήγη από σεισμούς, φοβερότεροι των οποίων ήταν αυτοί του 1858, 1894 και 1914. μετά την Μικρασιατική Καταστροφή πολλοί πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν στην πόλη και έδωσαν ιδιαίτερο τόνο και χρώμα στη ζωή και την πρόοδό της. Η ευρύτερη περιοχή της Θήβας συγκαταλέγεται στις γονιμότερες περιοχές της χώρας. Τα κυριότερα γεωργικά προϊόντα της είναι δημητριακά, κηπευτικά καπνός και βαμβάκι.
 Στο τελευταίο μισό του 20ου αιώνα εγκαταστάθηκαν στην περιοχή και στη ζώνη επιρροής της πολυάριθμες βιομηχανικές μονάδες.
Στις σημαντικότερες από αυτές συγκαταλέγονται εργοστάσια υφαντουργίας, πλαστικών ειδών, σωληνουργίας, τσιμέντου, ηλεκτρικών συσκευών κ.α.

Η Θήβα εδώ και 5.000 χρόνια είναι χτισμένη πάνω στην αρχαία και στη μυκηναϊκή ακρόπολη, την Καδμεία. Η ακρόπολη αυτή είχε τείχη κυκλώπεια που σώζονται ακόμη σε μερικά σημεία.Σύμφωνα με τη μυθολογία, οι Θήβες ιδρύθηκαν από τον Κάδμο, γιο του Αγήνορα, βασιλιά της Φοινίκης και της Τηλέφασσας, αδελφό του Φοίνικα του Κίλικα και της Ευρώπης.Όταν ο Δίας έκλεψε την Ευρώπη,ο Κάδμος άρχισε να ψάχνει για την αδελφή του. Σαν έφτασε στους Δελφούς, πήρε διαταγή από τον Απόλλωνα να σταματήσει το ψάξιμο και να ακολουθήσει μιαν αγελάδα…. Στο μέρος που θα γονάτιζε η αγελάδα, εκείνος έπρεπε να ιδρύσει μια πόλη.Έτσι χτίστηκε η ακρόπολη των Θηβών, η Καδμεία, τα τείχη της οποίας σε μερικά σημεία σώζονται ακόμα και σήμερα. Κατασκευάστηκαν από τον Αμφίονα και τον Ζήθο, από την γυναίκα του οποίου (Θήβη) πήρε το όνομα της η μετέπειτα πόλη των Θηβών. Ο Κάδμος σκότωσε ένα δράκοντα, που φύλαγε μια πηγή του Άρη και έκανε καταστροφές στην πόλη.Η Αθηνά τον συμβούλεψε να φυτέψει τα δόντια του δράκου από τα οποία φύτρωσαν οπλισμένοι άντρες που ονομάστηκαν Σπαρτοί. Αυτοί σκοτώθηκαν μεταξύ τους εκτός από πέντε,και αυτοί ήταν οι πρόγονοι των Θηβαίων. Στην περιοχή της Θήβας υπήρχαν πολλά ιερά από τα οποία το πιο ονομαστό ήταν του Απόλλωνα Ισμηνίου.

Η Αρχαία Θήβα
Μυθικός οικιστής της Θήβας ήταν ο Κάδμος, γιος του βασιλιά της Φοινίκης Αγήνορος, που ήρθε στην Ελλάδα αναζητώντας την αδελφή του Ευρώπη. Ύστερα από περιπλανήσεις έφθασε στη Θήβα, όπου ίδρυσε την Καδμεία, σύμφωνα με το δελφικό χρησμό. Ο Κάδμος παντρεύτηκε την Αρμονία, κόρη του Άρεως και της Αφροδίτης, και στο γάμο του παραβρέθηκαν όλοι οι θεοί. Παιδιά τους ήταν η Σεμέλη, που γέννησε το Διόνυσο, η Αγαύη, που γέννησε τον Πενθέα, και ο Πολύδωρος, γενάρχης της βασιλικής οικογένειας των Λαβδακιδών. Στους ήρωες Ζήθο και Αμφίωνα, που ήταν γιοι της Αντιόπης,, γυναικαδελφής του Πολύδωρου, αποδίδει η παράδοση την οχύρωση της πόλης. Από το όνομα της γυναίκας του Ζήθου Θήβης, κόρης του Ασωπού, πήρε η πόλη το όνομά της. Οι δύο ήρωες είναι ακόμη γνωστοί και από την ιστορία της βασίλισσας Δίρκης, που, επειδή κακομεταχειριζόταν τη μητέρα τους, τη θανάτωσαν δένοντάς την στα κέρατα εξαγριωμένου ταύρου και την έριξαν στο ποτάμι που πήρε το όνομά της.
Γύρω από την τραγική μοίρα των μελών της δυναστείας των Λαβδακιδών της Θήβας δημιουργήθηκε ο θηβαϊκός μυθολογικός κύκλος. Από το γάμο του βασιλιά της Θήβας….

Στους νότιους πρόποδες τού ορεινού όγκου τού Ελικώνα δεσπόζει η όμορφη Θίσβη. Στην Θίσβη τού σήμερα συνυπάρχουν αρμονικά οι τσιμεντένιες κατοικίες με τα μεγαλοπρεπή αρχοντικά τού παρελθόντος, τα στολισμένα με περίτεχνα μαρμάρινα οικόσημα στην είσοδό τους, καθώς και με τα ερείπια των καμένων σπιτιών τής κατοχής.
Το ιστορικό της όνομα το έλαβε από μια νύμφη της περιοχής της οποίας το όνομα ήταν Θίσβη. Το 1889 ο S. C. Rolfe διεξήγαγε σύντομη ανασκαφική έρευνα και αποκάλυψε θαλαμοειδείς τάφους. Ο F. G. Maier μελέτησε την οχύρωση (Die Stadtmauer von Thisbe, Athenische Mitteilungen 73, 1958, 17-25).Επίσης έχουμε πολλά ευρήματα από την γεωμετρική εποχή, τα οποία έγιναν γνωστά στο τέλος του 19ου αιώνα.
Η ηρωική ιστορία της Θίσβης βρίσκεται στα αρχαία χρόνια, τότε που ο Όμηρος αναφέρθηκε στον κατάλογο των πόλεων που έλαβαν μέρος στον τρωικό πόλεμο Κώπας, εύτρησιν τε πολυτρήρωνα τε Θίσβη. Η οχυρωμένη ακρόπολη της αρχαίας Θίσβης στο λόφο Παλαιόκαστρο βρίσκεται στα ΒΔ του χωριού ενώ το Ν-ΝΑ τμήμα του οχυρωματικού τείχους τής κάτω πόλεως στο λόφο Νεόκαστρο στα Ν-ΝΑ του χωριού. Στο τείχος τής κάτω πόλεως διατηρείται πύλη προστατευόμενη από τετράγωνο πύργο. Η οχύρωση ανήκει στον 4ο αιώνα π.Χ. Διακρίνονται παλαιότερες και νεότερες φάσεις, κυρίως στο τείχος της ακροπόλεως. Το σύγχρονο χωριό εκτείνεται πάνω σε τμήμα της αρχαίας πόλης. Ο πύργος που σώζεται στο ύψωμα τής νότιας και βόρειας πλευράς της Θίσβης, καθώς και τα θεμέλια του τείχους αποδεικνύουν περίτρανα την ύπαρξη της αρχαίας πόλης. Δεν μας είναι γνωστό αν υπήρχε βραχίονας τείχους να τα ενώνει μεταξύ τους ώστε η ακρόπολη να έχει ιδιαίτερο περίβολο. Από το τείχος τής Θίσβηςσώζονται αρκετά μέρη, συχνά πάνω από τα θεμέλια , καθώς και από τους πύργους, σε μεγαλύτερο ύψος .Το τείχος είχε πάχος 2,30 μέτρα και το συνολικό του μήκος ξεπερνούσε τα 2,5 χιλιόμετρα .
Πολλές καταστροφές δημιουργήθηκαν με την ανέγερση ογκωδών κατασκευών κατά τα χριστιανικά χρόνια .
Η Θίσβη των ιστορικών χρόνων ήταν από τις ακμαιότερες πόλεις της Βοιωτίας. Το εμπόριο άνθισε στη Θίσβη και εξελίχθηκε μέσω των σημερινών όρμων Βαθύ και Αγίου Ιωάννη, που χρησιμοποιήθηκαν ως λιμάνια και αποτέλεσαν αξιόλογα εμπορικά κέντρα, καθώς και φρούρια για την ασφάλεια και την διακίνηση των προϊόντων και την κυριαρχία στο Κορινθιακό κόλπο.
Την παραμονή της μάχης των Λευκτρών το 731 π.Χ. έφτασε στη Θίσβη μέσω του Ελικώνα ο Βασιλιάς της Σπάρτης Κλεόμβροτος κατευθυνόμενος προς το χώρο τής μάχης. Η Θίσβη ετάχθη με το μέρος του τελευταίου Μακεδόνα Βασιλιά Περσέα εναντίον των Ρωμαίων. Για τούτο λεηλατήθηκε το 171 π.Χ. από το ρωμαϊκό στρατό και υποτάχθη.
Η μαρμάρινη επιγραφή των ρωμαϊκών χρόνων, η οποία διασώζεται, φανερώνει την ακμή που γνώρισε η πόλη το 2ο
αιώνα π.Χ., και αναφέρει τη ρύθμιση των ορίων της χώρας το λιμάνι και τον τειχισμό της ακρόπολης.
Προστάτης Θεός της ήταν ο Ηρακλής Αλεξίκακης. Λατρεύονταν επίσης η Άρτεμις ,ο Ερμής, ο Ασκληπιός. Στη Θίσβηβρισκόταν ένας επιβλητικός ναός, αφιερωμένος στον Ηρακλή με ένα αξιόλογο μαρμάρινο άγαλμα. Προς τιμήν του γίνονταν οι μεγαλοπρεπείς εορτές με την ονομασία Ηράκλεια.
Τη Θίσβη στη διάρκεια των Ηρακλείων την επισκέπτονταν χιλιάδες κάτοικοι από γειτονικές πόλεις, για να παρακολουθήσουν τις πολλές και ποικίλες εκδηλώσεις. Στη Θίσβη υπήρχε επίσης και ο ιερός ναός της Αρτέμιδος Ειλειθυϊας. Οι πάρα πολλές επιγραφές που έχουν διασωθεί, μαρτυρούν την υψηλή πολιτική, θρησκευτική και εμπορική κίνηση που αναπτύχθηκε στη Θίσβη την περίοδο αυτή.
Ο χριστιανισμός εμφανίστηκε στη Θίσβη τον 4ο αιώνα μ.Χ. Στη διάρκεια των βυζαντινών χρόνων η Θίσβη εξακολουθούσε να είναι μια σημαντική πόλη. Ερείπια βυζαντινών εκκλησιών που σώζονται έως και σήμερα μας μαρτυρούν την σπουδαιότητα της Θίσβης την περίοδο αυτή. Η χωροταξική κατανομή του πληθυσμού αλλάζει κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας. Η αρχαία πόλη εγκαταλείπεται και καινούργιοι οικισμοί δημιουργούνται στην περιοχή.
Μετά την εγκατάλειψη τής αρχαίας Θίσβηςδημιουργήθηκε οικισμός που ονομάσθηκε Κακόσι, δηλαδή κακός ¨Οσιος. Το όνομα Κακόσι οφείλετε σε ένα γεγονός που εκτυλίχθηκε στη Θίσβη. Ενδιάμεσα στα δύο υψώματα της αρχαίας Θίσβης ασκήτευε ένας μοναχός τον οποίο οι κάτοικοι εκτιμούσαν πάρα πολύ, γι’ αυτό και τον ονόμαζαν Όσιο. Κάποια μέρα ανακάλυψαν ότι ο μοναχός ευθυνόταν για το σύνολο των κλοπών που είχαν γίνει. Οι κάτοικοι τον έδιωξαν και ο χώρος που ασκήτευε ονομάστηκε «Κακόσιον».

Περιοχή, γνωστή ήδη από τον Όμηρο βρίσκεται στους πρόποδες του Κιθαιρώνα. Εξαιτίας της αδιαμφισβήτητης πολιτιστικής κληρονομιάς της, ο δήμος φέρει το όνομά της.
Ψηλά απλώνεται ο Κιθαιρώνας με την πλούσια χλωρίδα και χαμηλά ο απέραντος κάμπος. Ο πληθυσμός του χωριού στην τελευταία απογραφή ( 2001 ) δεν ξεπερνούσε τους 950 κατοίκους. Απέχει μόλις 15 χλμ από την Θήβα και 60 από την Αθήνα.
Το χωριό υπέστη μεγάλη καταστροφή, όταν ο σεισμός του 1981 το κατεδάφισε σχεδόν εξ’ ολοκλήρου. Από τότε έχουν περάσει 23 χρόνια και έχει πάρει ξεχωριστή μορφή. Νέα κτίρια με όμορφους κήπους και αναστηλωμένους ναούς χαρακτηρίζουν τώρα τον οικισμό. Ο επισκέπτης μπορεί να διανυκτερεύσει στο σύγχρονο ξενοδοχείο, το οποίο προσφέρει αληθινή φιλοξενία και φυσικά μπορεί να απολαύσει το ντόπιο φαγητό που διαθέτουν οι παραδοσιακές ταβέρνες του χωριού. Χωρίς συζήτηση φτάνοντας κάποιος στο χωριό οφείλει να πραγματοποιήσει μια πραγματικά ξεχωριστή περιήγηση στα ερείπια των αρχαίων Πλαταιών.
H μάχη των Πλαταιών υπήρξε κορυφαίο γεγονός της αρχαιότητας ενώ το πεδίο της ιστορικής μάχης έχει κηρυχθεί ως αρχαιολογικός χώρος. Ορατά λείψανα του σημερινού χώρου αποτελεί ο οχυρωματικός περίβολος της αρχαίας πόλης, ο δωρικός ναός της Ήρας, ο Ξενώνας ή Καταγώγιον. Λίθινα θεμέλια αποδόθηκαν σε βωμό προς τιμή του Δία ενώ έξω από τα τείχη υπάρχουν ευρήματα από νεκροταφείο.