Το ιστορικό, οικονομικό και πολιτισμικό πλαίσιο της Σιάτιστας,  στο οποίο στηρίζεται η παρούσα αναπτυξιακή πρόταση ανάγεται στην περίοδο της ακμής της πόλης, που έχει ως χρονολογικά όρια τα μέσα του  17^ου και τις αρχές του 19ου αιώνα. Η Σιάτιστα, ιδρυμένη με συνοίκηση τον 15ο αιώνα, έχει ανοδική οικιστική και πληθυσμιακή πορεία ως τις μέρες μας, αλλά η κορυφαία οικονομική, αρχιτεκτονική και πολιτισμική περίοδος συμπίπτει κυρίως με τον 18^οαιώνα, τον «χρυσό αιώνα» της Σιάτιστας.

Στην περίοδο της ακμής της Σιάτιστας ανήκουν όλα σχεδόν τα λαμπρά αρχοντικά  και τα σημαντικότερα εκκλησιαστικά μνημεία της πόλης. Είναι η εποχή  ανάπτυξης του διαμετακομιστικού εμπορίου των Σιατιστινών με πόλεις της Ιταλίας (Βενετία), της Βαλκανικής (Δυρράχιο, Βελιγράδι, Σεμλίνο)  και της Κεντρικής Ευρώπης (Βιέννη, Βουδαπέστη, Βουκουρέστι). Οι περίφημοι πραγματευτάδες, αγωγιάτες και μικρέμποροι, μετέφεραν μαλλιά, βαμβάκι, κατεργασμένα αιγοδέρματα, κερί, κρόκο, γουναρικά, κρασί, μάλλινα είδη, μετάξι, κόκκινο νήμα, και άλλα  προϊόντα της Μακεδονίας και της Θεσσαλίας  στις αγορές της Ευρώπης, με αποτέλεσμα να φέρουν πολλά πλούτη, αλλά και πολιτισμικές εμπειρίες και ιδέες της ελεύθερης Ευρώπης, στην πόλη,  η οποία ονομάστηκε από τον πλούτο (χρυσά νομίσματα-φλουριά) και την ευημερία των κατοίκων της «φλουροχώρι». Πολλοί  Σιατιστινοί πραγματευτάδες δημιούργησαν σημαντικούς εμπορικούς οίκους και τραπεζικές μονάδες  σε πόλεις της Αυστροουγγαρίας, τη Βιέννη, τη Βουδαπέστη και αλλού.  Δυο μεγάλοι οικονομικοί παράγοντες του 18^ου αιώνα στην Αυστροουγγαρία ήταν οι ισχυροί εμπορικοί οίκοι των οικογενειών Χατζημιχαήλ και Μανούση, τα ομώνυμα αρχοντικά των οποίων διασώθηκαν και λαμπρύνουν τη Σιάτιστα. Το πρώτο, που είναι γνωστό ως  αρχοντικό Κανατσούλη, χτίστηκε το 1757 και το δεύτερο το 1762.

Παράλληλα με την οικονομική και αρχιτεκτονική ανάπτυξη παρατηρήθηκε αυτήν την περίοδο και πρωτοφανής πνευματική εξύψωση  στην πόλη. Το «Τραμπάvτζειο Γυμνάσιο» – εκπαιδευτική εστία και αρχιτεκτονικό κόσμημα, δωρεά του ομογενούς Ιωάννη Τραμπατζή, Σιατιστινού εμπόρου στο Βουκουρέστι, αν και νεώτερο σχετικά κτίσμα   (του 1888) απηχεί και συνενώνει τη μεγάλη εκπαιδευτική παράδοση της Σιάτιστας.

Συνοπτικά, μπορούμε να πούμε πως η καλύτερη περίοδος της ιστορίας της  που αξίζει να προβληθεί ιδιαίτερα συμπίπτει με την  «εποχή του Διαφωτισμού», οι μορφωτικές και πολιτιστικές αξίες του οποίου επηρεάζουν την πόλη και αποτυπώνονται οικονομικά, πνευματικά και καλλιτεχνικά σε αρχοντικά, σχολεία, εκκλησίες και έντυπα που διασώθηκαν και αποτελούν την πλειονότητα του πολιτισμικού αποθέματος της Σιάτιστας.  Ακόμη και η γευστική παράδοση ανάγεται  σ’ αυτήν την περίοδο με τις επιρροές της από τη Σερβία και τη Μεσευρώπη.

Παράλληλα θα πρέπει να εξαρθεί ότι οι Σιατιστινοί  έμποροι και τυπογράφοι   αδερφοί Γεώργιος και Πούπλιος Πούλιος, γιοί του Μάρκου Πούλιου,  γνωστοί με την εμπορική επωνυμία ως Μαρκίδες Πούλιου,  είναι οι  πρωτοπόροι εκδότες και δημοσιογράφοι που εξέδωσαν στη Βιέννη την πρώτη σωζόμενη ελληνική εφημερίδα με τον τίτλο «Εφημερίς» από το 1791 ως το 1797. Ήταν συνεργάτες του  Ρήγα Βελεστινλή και  στο τυπογραφείο τους τυπώθηκαν επαναστατικά  φυλλάδια και βιβλία του εθνεγέρτη. Σιατιστινός ήταν και ο Θεοχάρης Τορούντζιας, ένας από τους συντρόφους του Ρήγα Φεραίου που βρήκαν τραγικό θάνατο μαζί του  στο Βελιγράδι.

Η Δημόσια  Μανούσεια Βιβλιοθήκη Σιάτιστας, πυρήνας της οποίας είναι η δωρισμένη βιβλιοθήκη  του Σιατιστινού λόγιου Θεόδωρου Μανούση, του πρώτου καθηγητή της Ιστορίας στο πανεπιστήμιο Αθηνών τον 19^ο αιώνα, περιλαμβάνει πολλά  παλαίτυπα  και αρκετά βιβλία της εποχής του Διαφωτισμού (18^ος αιώνας) μεταξύ των οποίων και Σιατιστινών συγγραφέων (Θωμάς Δημητρίου, Γεώργιος Ζαβίρας, Μιχαήλ Παπαγεωργίου κα).

Στη Σιάτιστα υπάρχουν τα περισσότερα και πλουσιότερα τοιχογραφημένα  αρχοντικά της Μακεδονίας. Τα αρχοντικά αυτά  είναι δημιουργήματα και  κατάλοιπα του αστικού τρόπου ζωής που δέχτηκαν  οι Σιατιστινοί κοσμοπολίτες  πραγματευτάδες και έμποροι στους χώρους εγκατάστασής τους και της κουλτούρας που βίωσαν στις επαφές που είχαν με τα αστικά και πολιτιστικά κέντρα της Κεντρικής Ευρώπης. Παράλληλα όμως τα αρχοντικά είναι αριστουργήματα της  μακεδονικής λαϊκής αρχιτεκτονικής και «εκθετήρια» των ιδεολογικών στόχων που αποτυπώθηκαν στην εικαστική διακόσμηση από τους παραγγελιοδότες ιδιοκτήτες τους.

Τα πιο σπουδαία και αντιπροσωπευτικά  σωζόμενα αρχοντικά χρονολογούνται  μεταξύ των ετών  1740 και 1780 (Πούλκως, Μανούση, Νερατζόπουλου, Κανατσούλη), αν και αξιόλογα  δείγματα υπάρχουν και από τον 19^ο αιώνα (Δόλγκηρα). Ο ζωγραφικός διάκοσμος έχει  θεματογραφική και τεχνοτροπική ποικιλία. Απόψεις πόλεων [της προσωπικής εμπειρίας (Βιέννη, Φραγκφούρτη) ή του εθνικού μύθου (Κωνσταντινούπολη, Στήλες του Ολυμπίου Διός)] προσωπογραφίες, μυθολογικά θέματα, διακοσμητικά μοτίβα. Οι ανθρωπόμορφες απεικονίσεις αναφέρονται σε πρόσωπα και θέματα εθνικού ενδιαφέροντος. Στο αρχοντικό του Μαλιόγκα, ανάμεσα σε άλλες μορφές απεικονίζεται  και το πορτρέτο του Ρήγα Φεραίου. Στο αρχοντικό του Κανατσούλη, οι μυθολογικές σκηνές στο μεσοπάτωμα βασίζονται  στο εγχειρίδιο ελληνικής μυθολογίας του Κοζανίτη Χαρίση Μεγδάνη, ενός διακεκριμένου λόγιου του Διαφωτισμού.

Η Σιάτιστα έχει αρκετά εκκλησιαστικά μνημεία που χτίστηκαν και αγιογραφήθηκαν την περίοδο της ακμής της. Η παλιότερη σωζόμενη εκκλησία  της πόλης, στη συνοικία Γεράνεια, είναι της Αγίας Παρασκευής (και Αγίας Αικατερίνης) που χτίστηκε  στα 1677 και έχει τη μορφή της τρίκλιτης βασιλικής με θόλο. Αγιογραφήθηκε το 1679  και ξαναζωγραφήθηκε  το 1898.  Στο νάρθηκα εικονίζονται και αρχαίοι έλληνες φιλόσοφοι (Σόλων, Πλούταρχος, Αριστοτέλης, Πλάτων, Θουκυδίδης, Σίβυλλα), δείγμα της επιρροής του Διαφωτισμού, που είχε ως ιδεολογικό κέντρο του τον κλασικισμό, και  στην εκκλησιαστική τέχνη. Ο ναός διαθέτει περίτεχνο ξυλόγλυπτο τέμπλο, άμβωνα και δεσποτικό που φιλοτεχνήθηκαν την ίδια περίοδο. Οι εικόνες του τέμπλου είναι έργα του περίφημου ζωγράφου  Θεοδώρου Πουλάκη του Κρητός.   Επιβλητικό, ύψους 32 μέτρων, με πελεκητή πέτρα είναι το εξαγωνικό  καμπαναριό της εκκλησίας που κατασκευάστηκε το 1862 από Ζουπανιώτες μαστόρους (από τον Πεντάλοφο Κοζάνης). Στον περίβολό της υπάρχει η μικρή εκκλησία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου με τοιχογραφίες του 18^ου αιώνα από Χιοναδίτες ζωγράφους (Χιονιάδες Κόνιτσας).

Αξιόλογη είναι  η εκκλησία  του Προφήτη Ηλία, στον ομώνυμο λόφο, που χτίστηκε το 1701, ανακαινίστηκε το 1740 και τοιχογραφήθηκε  στα χρόνια 1740-1744 από τον αγιογράφο Αναστάσιο  Ιωάννου Καλούδη  και τα αδέρφια του από το Καπέσοβο Ιωαννίνων. Υπάρχει και εδώ η παράσταση της ρίζας του Ιεσσαί  με αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους. Στην εκκλησία του Προφήτη Ηλία  Σιάτιστας βρίσκεται και η μοναδική στον ελληνικό χώρο  παράσταση των αγίων Επταρίθμων (Μεθόδιος, Κλήμης, Ναούμ, Σάββας, Αγγελάριος και Γοράσδων). Η εκκλησία του Προφήτη Ηλία είναι η μόνη που δεν είναι επισκέψιμη λόγω στατικών προβλημάτων.

Στο μέσον της Σιάτιστας, απέναντι από το Δημαρχείο, βρίσκεται η εκκλησία του Αγίου Μηνά, μια μονόχωρη βασιλική που χτίστηκε  το 1702 και τοιχογραφήθηκε το 1728. Στους παλιότερους ναούς της  πόλης περιλαμβάνονται επίσης ο ναός  του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου (1700),  των Δώδεκα Αποστόλων (1744), των Αγίων Ταξιαρχών (1798), του Αγίου Γεωργίου, με εντυπωσιακό περίστωο, και του Αγίου Χριστοφόρου (τέλη 18^ου αιώνα)  και άλλοι νεώτεροι.

Ο μητροπολιτικός ναός του Αγίου Δημητρίου  στη Χώρα χτίστηκε στη δεκαετία του 1910 από τον διάσημο Σιατιστινό αρχιτέκτονα Αριστοτέλη Ζάχο. Στη θέση του είχε χτιστεί το 1647 ο πρώτος ναός του Αγίου Δημητρίου  που κατεδαφίστηκε και ξαναχτίστηκε το 1801. Ο τελευταίος  κάηκε το 1910 και στο χώρο του ανεγέρθηκε ο σημερινός επιβλητικός ναός. Το καμπαναριό του Αγίου Δημητρίου, αξιόλογο έργο τέχνης, χτίστηκε το 1856 και είναι σχεδόν σύγχρονο με αυτό της Αγίας Παρασκευής.

Η μονή  της Κοίμησης της Θεοτόκου στο Μικρόκαστρο  είναι το μοναστήρι των Σιατιστινών, αφετηρία του εθίμου των καβαλάρηδων κάθε Δεκαπενταύγουστο. Οι πτέρυγες της μονής έχουν αναπτυχθεί και εξωραϊστεί τα τελευταία χρόνια από τη μοναστική γυναικεία αδελφότητα, αλλά ο αρχιτεκτονικός πυρήνας του είναι παλιός. Το καθολικό της είναι τρίκλιτη βασιλική  που χτίστηκε  το 1753 και τοιχογραφήθηκε το 1797 από τους ζωγράφους παπα-Γεώργιο Οικονόμου και το γιό του Αναγνώστη από το Καπέσοβο.

Για λόγους ιστορικούς  σημειώνουμε ότι η παλιά έδρα της Μητρόπολης  Σισανίου και Σιατίστης  ήταν στο σημερινό χωριό Σισάνι όπου ανασκάφτηκε επισκοπικός ναός  -δίπλα στο καθολικό της νεώτερης  μονής της Κοίμησης της Θεοτόκου- που χρονολογείται στα τέλη του   10^ου με αρχές του 11^ου αιώνα, ενώ οι σωζόμενες τοιχογραφίες του στο 12ο, 13ο και 14^ο αιώνα. Η μεταφορά της μητρόπολης έγινε στην ακμάζουσα  πλέον Σιάτιστα στα τέλη του 17^ου αιώνα.

Η ιστορία της Βιβλιοθήκης

Μια μικρή ιστορική αναδρομή…
«Ο θεσμός της Βιβλιοθήκης γεννήθηκε πρώτα στην Ανατολή στην Ασσυρία, Βαβυλωνία, Αίγυπτο και Παλαιστίνη. Οι Έλληνες ωστόσο κατόρθωσαν να μεταβάλουν τις βιβλιοθήκες σε ναούς της Τέχνης και των Μουσών. Το σύστημα των βιβλιοθηκών το τελειοποίησαν οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι. Η δημιουργία πραγματικής βιβλιοθήκης ανήκει στους Έλληνες και συγκεκριμένα στον Πεισίστρατο. Ο πρώτος που διέθετε οργανωμένη βιβλιοθήκη με θεματική ταξινόμηση των βιβλίων του και την παραχώρησε στους μαθητές του ήταν ο Αριστοτέλης, ο ιδρυτής της Περιπατητικής Σχολής, δηλαδή ο ιδρυτής του Πανεπιστημίου. Από την Αρχαία Ελλάδα ως την Ελληνιστική Εποχή, όταν ο Πτολεμαίος ο Α΄ ίδρυσε την περίφημη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, οι βιβλιοθήκες πρόσφεραν τη γνώση και σοφία καταγραμμένη και συστηματοποιημένη».

Η ιστορία της Μανούσειας Βιβλιοθήκης
Η Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σιάτιστας λειτουργεί ως ΝΠΔΔ με τη σημερινή της μορφή από το 1953. Συμπλήρωσε ήδη μισόν αιώνα. Συλλογές βιβλίων υπάρχουν στη Σιάτιστα από την εποχή της μεγάλης ακμής της, δηλ. από το 17ο αιώνα, καθότι η πόλη ήταν ένα από τα ακμάζοντα πνευματικά κέντρα, όπως η Κοζάνη, η Καστοριά, τα Γιάννενα, οι Σέρρες, το Μοναστήρι, η Μοσχόπολη κ.α., όπου υπήρχαν σχολεία και καλλιεργούνταν τα ελληνικά Γράμματα και η ελληνική Παιδεία.

Η βιβλιοθήκη συγκροτήθηκε από δωρεές βιβλίων που πρόσφεραν λόγιοι εμπνευσμένοι από πατριωτικά αισθήματα και τέτοια δεν έλειψαν και δε θα λείψουν ποτέ από τους Σιατιστινούς. Πυρήνας της υπήρξε ένας μεγάλος αριθμός βιβλίων, δωρεά του Θεόδωρου Μανούση, του πρώτου καθηγητή της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, (από τον οποίο πήρε και το όνομα, «Μανούσεια Βιβλιοθήκη Κοινότητος Σιατίστης» αρχικά, το 1858).

Τα πρώτα βιβλία της στεγάζονταν στα κελιά του Αγίου Δημητρίου, μέχρι την μεταστέγασή της σε ευρύχωρη αίθουσα του Τραμπάτζειου Γυμνασίου, που χτίστηκε το 1888. Από κει πάλι, το 1954,  μεταστεγάστηκε σε ένα τμήμα της Αποστολικής Διακονίας, το όμορφο ιδιόκτητο κτήριο της βιβλιοθήκης, που το 1987 κατεδαφίστηκε μαζί με την Αποστολική Διακονία.

Το 1987 στεγάστηκε οριστικά στο κτήριο του Κουκουλίδειου Πνευματικού Κέντρου, όπου σε ειδική μεγάλη αίθουσα με ξύλινους, παραδοσιακούς βιβλιοστάτες είναι εκτεθειμένες όλες οι συλλογές παλαιών και νέων βιβλίων, ενώ στο ημιυπόγειο στεγάζονται η Κινητή Βιβλιοθήκη και το Δημόσιο Κέντρο Πληροφόρησης.
Λειτουργεί ως Ν.Π.Δ.Δ. από το 1953 και το 1998 χαρακτηρίστηκε Κεντρική.

Η Βιβλιοθήκη διαθέτει:
• Παλιές εκδόσεις.Οι  παλαιότερες εκδόσεις είναι τα βιβλία Θουκυδίδου Ξυγγραφή Ξενοφώντος Ελληνικά, έκδοση Βενετίας, 1502, Απαντα Ομήρου 1504.

• 50.000 τόμους βιβλίων και περιοδικών για το αναγνωστικό κοινό και οι συλλογές της εμπλουτίζονται συνεχώς.

• Σύγχρονη τεχνολογία, υπολογιστές, εκτυπωτές, σαρωτές, φωτοτυπικά, μηχανήματα αναπαραγωγής εικόνας και ήχου και σύνδεση με το διαδίκτυο για την εξυπηρέτηση του κοινού και την καλύτερη λειτουργία της.

• Πραγματοποιεί εκδόσεις βιβλίων, συνέδρια, διαλέξεις, ομιλίες, παρουσιάσεις βιβλίων και άλλες πολιτιστικές εκδηλώσεις.

Η Βιβλιοθήκη ανήκει στην αρμοδιότητα του Υπουργείου Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων υπό την Διεύθυνση Βιβλιοθηκών και Γενικών Αρχείων του Κράτους. Επιχορηγείται από τον τακτικό προϋπολογισμό του ΥΠΕΠΘ και από το Πρόγραμμα Δημοσίων Επενδύσεων. Ενισχύεται και από δωρεές φίλων της Βιβλιοθήκης. Ήταν ενταγμένη στο δίκτυο Βιβλιοθηκών του Νόμου Κοζάνης (ΙΝ.ΒΑ.).Από το 2002 εντάχθηκε στο πρόγραμμα ΕΠΕΑΕΚ ΙΙ, «Κινητές Βιβλιοθήκες». Η Κινητή Βιβλιοθήκη με το Βιβλιοαυτοκίνητό της εξυπηρετεί δανειστικά κέντρα – σχολεία Β/θμιας και Α/θμιας Εκπαίδευσης σε όλο το Νομό Κοζάνης. Επίσης από το 2003 λειτουργεί και Δημόσιο Κέντρο Πληροφόρησης από το πρόγραμμα «Κοινωνία της Πληροφορίας», το οποίο, όπως  και το ΕΠΕΑΕΚ, χρηματοδοτείται από τα Ευρωπαϊκά Κοινοτικά Ταμεία κατά 75% και από το Ελληνικό Δημόσιο κατά 25%