Στην αρχαιότητα, η Σάμος έφερε πολλά ονόματα, όπως «Παρθενία», «Μελάμφυλος», «Δρυούσα», «Δόρυσσα», «Ανθεμίς», «Κυπαρισσία», «Ιμβρασία». Το όνομα «Σάμος» θεωρείται πως έδωσε στο νησί ο πρώτος του βασιλιάς Αγκαίος. Μελετητές υποστηρίζουν ότι ετυμολογικά το όνομα προκύπτει από τη φοινικική ρίζα «σάμα», δηλωτική των ορεινών όγκων που κυριαρχούν. Ίχνη της πρώτης κατοίκησης στη Σάμο εντοπίζονται από την 4η χιλιετία π.Χ. Οι αρχικοί κάτοικοι ανήκαν σε πελασγικές φυλές και έφεραν στο νησί τη λατρεία της Ήρας. Οι Πελασγοί και οι Κάρες αντικαταστάθηκαν από τους Λέλεγες που ήρθαν από τη σημερινή Κεφαλονιά, υπό την αρχηγία του Αγκαίου.

    Η Σάμος, υπήρξε μεγάλη ναυτική δύναμη και ένα από τα σημαντικό-τερα εμπορικά κέντρα στο Αιγαίο. Με ταχύτατα πλοία, τις διήρεις «Σάμαινες», εξαπλώθηκε το εμπόριο των ξακουστών της κρασιών και κεραμικών. Το νησί, άκμασε κυρίως την περίοδο της τυραννίας του Πολυκράτη (532-522 π.Χ.), κατά τη διάρκεια της οποίας έγιναν μεγάλα έργα, όπως το Ευπαλίνειο Όρυγμα, η κατασκευή του λιμανιού στην αρχαία πόλη της Σάμου, η επέκταση των «Πολυκράτειων Τειχών» και η ανακατασκευή του μεγαλοπρεπούς Ναού της Ήρας.

   Η Αθήνα, απειλούμενη από την αυξανόμενη δύναμη της Σάμου, οργάνωσε εκστρατείες εναντίον της και, υπό την αρχηγία του Περικλή, κατέστρεψε το στόλο του νησιού και υπόταξε τους κατοίκους της. Ακολούθησε μια μακρά περίοδος παρακμής, που ανακόπηκε κάπως κατά τους Αλεξανδρινούς χρόνους, αλλά συνεχίστηκε με τη Ρωμαϊκή κυριαρχία. Τότε, το νησί μετατρέπεται σε θέρετρο για ρωμαίους αξιωματούχους και την επιλέγουν ως τόπο διακοπών ο Αντώνιος και η Κλεοπάτρα. Τον 4ο μ. Χ. αι. η Σάμος περιήλθε στους Βυζαντινούς, μέχρι και την κατάλυση της αυτοκρατορίας, το 1204. Τα βυζαντινά χρόνια, η κοινωνική και οικονομική ζωή παρέμεινε στάσιμη. Χτίστηκαν μοναστήρια και πύργοι για την προστασία του πληθυσμού από πειρατικές επιδρομές.

Στα μέσα του 14ου αιώνα οι Γενουάτες Justiniani καθίδρυσαν κράτος στη Χίο όπου, με συνθήκη του Αυτοκράτορα Ιωάννη Παλαιολόγου, συμπεριλήφθηκε η Σάμος. Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης, οι Γενουάτες κατάφεραν να αναγνωρίσει την εξουσία τους ο Σουλτάνος μέχρι το έτος 1479 που εκδιώχθηκαν από τη Χίο. Οι κάτοικοι της Σάμου τους ακολούθησαν, με αποτέλεσμα ο πληθυσμός του νησιού να μειωθεί τόσο, ώστε να γίνεται λόγος για ερήμωση της Σάμου.

   Στα τέλη του 16ου αιώνα, ο ναύαρχος του οθωμανικού στόλου Κιλίτζ Αλή πασάς, προσορμίσθηκε με το στόλο του στην περιοχή του Ηραίου και, αφού έμαθε από τον Νικόλαο Σαρακίνη την ιστορία του νησιού, ζήτησε από τον σουλτάνο Σουλεϊμάν άδεια αποικισμού εξασφαλίζοντας ταυτόχρονα σημαντικά προνόμια για τους νέους κατοίκους, απογόνους των παλαιών γηγενών ή ερχόμενους από άλλες περιοχές της Ελλάδας.

Διαμορφώθηκε τότε αυτοδιοικητικό σύστημα επιβλεπόμενο από εκπρόσωπο της Πύλης. Η Εκκλησία διαδραμάτιζε ρόλο πνευματικού ενοποιητικού στοιχείου. Το εμπόριο, εθνικά ιδεώδη και οι ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης συνέβαλαν στη δημιουργία αστικής τάξης στο νησί και την εμφάνιση του επαναστατικού κινήματος των «Καρμανιόλων» το 1807. Από αυτούς προήλθε η ηγετική ομάδα της σαμιακής επανάστασης του 1821, με επικεφαλής το Λυκούργο Λογοθέτη. Οι Σαμιώτες εδραίωσαν τοπικό πολίτευμα και συμμετείχαν στις Εθνικές Συνελεύσεις, υπερασπιζόμενοι όμως την αυτονομία τους. Παράλληλα απέκρουσαν τρεις μεγάλες απόπειρες του Οθωμανικού στόλου να καταλάβει το νησί, το 1821, 1824 και 1826.

   Με το πρωτόκολλο του Λονδίνου (1830), η Σάμος έμεινε εκτός των ορίων του νέου Ελληνικού Κράτους και δημιουργήθηκε η ανεξάρτη-τη «Σαμιακή Πολιτεία». Αναγνωρίσθηκε ως αυτόνομη «Ηγεμονία», υποτελής στο σουλτάνο και ηγεμόνας της ήταν χριστιανός αξιωματούχος της Υψηλής Πύλης που ασκούσε απολυταρχική διοίκηση. Η Βουλή των Σαμίων, εκλεγόμενη από πληρεξουσίους των χωριών της Σάμου, είχε ρόλο νομο-θετικής εξουσίας.

   Με την εφαρμογή του «Αναλυτικού Χάρτη» (1850) τέθηκαν οι βάσεις μιας ουσιαστικής αυτονομίας. ’Αρχισε να παγιώνεται το διοικητικό σύστημα, οργανώθηκαν οι υπηρεσίες, έγιναν δημόσια έργα, ιδρύθηκαν σχολεία. Η πρωτεύουσα μεταφέρθηκε οριστικά από τη Χώρα στο Λιμένα Βαθέος.

   Από τα τέλη του 19ου αιώνα η Σάμος παρουσίασε εξαιρετική οικονομική και πολιτιστική εξέλιξη. Αναπτύχθηκε το εμπόριο, η ναυτιλία και η βιομηχανία, ειδικότερα στους τομείς βυρσοδεψίας, καπνο-βιομηχανίας και οινοποιίας. Μεγάλη σημασία δόθηκε στην ανάπτυξη της παιδείας, με δημιουργία σχολείων όπως του Πυθαγορείου Γυμνασίου και Ανωτέρου Παρθεναγωγείου, της Εμπορικής Σχολής στο Καρλόβασι και της Επαγγελματικής στην πρωτεύουσα.

Υπό ηγεμονικό καθεστώς η Σάμος έμεινε μέχρι το 1912. Με επανάσταση υπό τον αρχηγό Θεμιστοκλή Σοφούλη, η Σάμος κήρυξε την ένωσή της με την Ελλάδα στις 11 Νοεμβρίου 1912. Μέχρι και το 1922 οι Σαμιώτες διατηρούσαν στενούς δεσμούς με τη Μικρά Ασία. Μετά τη μικρασιατική καταστροφή πολλοί πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν στο νησί, συντελώντας στη διαμόρφωση νέας πολιτιστικής φυσιογνωμίας. Η καπνο-βιομηχανία και η βυρσοδεψία παρουσίασαν μεγάλη ακμή και το 1934 ιδρύθηκε η Ένωση Οινοποιητικών Συνεταιρισμών Σάμου.

  Το 1941 η Σάμος καταλήφθηκε από τους Ιταλούς ενώ στα βουνά της αναπτύχθηκε ισχυρό αντιστασιακό κίνημα. Υπήρξε το πρώτο ελληνικό έδαφος που το Σεπτέμβριο – Νοέμβριο ’43 απελευθερώθηκε προσωρινά. Μετά από ισχυρό βομβαρδισμό που προκάλεσε μεγάλες καταστροφές στην πρωτεύουσα και τις παραλιακές πόλεις, το νησί γνώρισε τη ναζιστική κατοχή. Ακολούθησε η απελευθέρωση του 1944, όμως από το 1946 ως το 1949, η Σάμος έζησε τα δεινά του εμφυλίου πολέμου.

   Στα δύσκολα χρόνια που ακολούθησαν τον εμφύλιο, πολλοί Σαμιώτες μετανάστευσαν κυρίως στην Αυστραλία και την Αμερική. Μετά τη δεκαετία του 1950 άρχισε η ανασυγκρότηση της Σάμου και από το 1960 η τουριστική και οικιστική ανάπτυξη του νησιού. Το 1987 ιδρύθηκε στο Καρλόβασι το Μαθηματικό Τμήμα του Πανεπιστημίου Αιγαίου.

Στις επόμενες δεκαετίες σημειώνονται εξελίξεις στους τομείς τουρισμού και παροχής υπηρεσιών, ενώ, τα τελευταία χρόνια παρατηρείται ανάκαμψη στον πρωτογενή τομέα, με ποιοτικά, τοπικά προϊόντα βιολογικής κυρίως καλλιέργειας.

Σάμος: Η πόλη της Σάμου, κτισμένη αμφιθεατρικά γύρω από τον κόλπο Βαθέος, είναι η πρωτεύουσα του νησιού από την εποχή της Ηγεμονίας. Το δημαρχείο στεγάζεται στο ανακαινισμένο κτίριο της παλαιάς Βουλής των Σαμίων, με το αρχαιολογικό Μουσείο και το μεγαλοπρεπή ναό του Αγίου Σπυρίδωνα, εκατέρωθεν. Νεοκλασικά και παραδοσιακά κτίρια κοσμούν την πόλη. Η προκυμαία με την πλατεία Πυθαγόρα και το χαρακτηριστικό γλυπτό λιονταριού, σύμβολο ανδρείας των Σαμίων, αποτελεί βασικό κέντρο αστικής ζωής.

Καρλόβασι: Πόλη με λαμπρό παρελθόν, χτισμένη στις παρυφές καταπράσινων βουνοπλαγιών όπου οι βαθμιδωτές καλλιέργειες εναλλάσσονται με πυκνά πευκοδάση. Αποτελείται από τους οικισμούς Παλαιό, Νέο και Μεσαίο Καρλόβασι, το Λιμάνι και τον Όρμο. Στο Καρλόβασι έχει την έδρα της η Σχολή Θετικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Πλούσια παλιά αρχοντικά και επιβλητικές εκκλησίες δημιουργούν την εικόνα μιας πόλης όπου συμβαδίζει η παράδοση με την επιχειρηματικότητα, το νέο με το παλιό.

Άνω Βαθύ: Ένας από τους παλαιότερους οικισμούς του νησιού που διατηρεί σε μεγάλο βαθμό τον παραδοσιακό χαρακτήρα του με πανέμορφα σπίτια, καλντερίμια, γραφικές πλατείες και πολλές εκκλησίες. Χαρακτηριστικός πόλος έλξης ο δίκλιτος ναός του «Άη Γιαννάκη» του 1799 και το ομώνυμο ανοιχτό θεατράκι στο οποίο διοργανώνονται πολιτιστικές εκδηλώσεις.

Πυθαγόρειο: Κτισμένο στα ερείπια της αρχαίας πόλης της Σάμου, κάποτε φτωχό ψαροχώρι, σήμερα είναι το πιο δημοφιλές, κοσμοπολίτικο θέρετρο του νησιού. Λόγω των σημαντικών αρχαιολογικών ευρημάτων έχει χαρακτηριστεί ως Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO. Παραλίες, εστιατόρια, καφέ, νυχτερινή ζωή, ημερήσιες εκδρομές με καΐκι, αποτελούν στοιχεία που ελκύουν τους επισκέπτες. Το λιμάνι και η γειτονική μαρίνα φιλοξενούν μικρά και μεγάλα σκάφη. Από εδώ ξεκινούν και θαλάσσια δρομολόγια για τα Δωδεκάνησα.

Μαραθόκαμπος: Στους πρόποδες του Κέρκη με όμορφα πετρόκτιστα σπίτια και μικρά δρομάκια, διατηρεί ιστορικές αναφορές από τις αρχές του 17ου αιώνα. Τουριστικά αναπτυγμένες παραθαλάσσιες περιοχές του Μαρα-θοκάμπου είναι ο Όρμος και ο Κάμπος.

Κοκκάρι: Γραφικό ψαροχώρι το οποίο εξελίχτηκε σε περιζήτητο τουρι-στικό προορισμό, με υπέροχες παραλίες. Στις καταπράσινες πλαγιές που το περιβάλλουν, διατηρούνται υπέροχα περιπατητικά μονοπάτια ανάμεσα σε πευκοδάση και αμπελώνες. Στην περιοχή καλλιεργείται η σαμιακή ορχιδέα.

Βουρλιώτες: Πανέμορφο ορεινό χωριό, χρονολογείται από το 16ο αιώνα. Λίγο έξω από το χωριό βρίσκεται το παλαιότερο μοναστήρι της Σάμου, η Μονή της Παναγίας Βροντά. Η διαδρομή με χωματόδρομο, μέσα από πευκοδάση και καλλιέργειες, καταλήγει ψηλά στην κορυφή της Αμπέλου (Καρβούνης).

Άγιος Κωνσταντίνος: Παραθαλάσσιος οικισμός με αλιευτικό καταφύγιο και τουριστικές υποδομές. Στις ανατολικές παρυφές του, από μικρή κατάφυτη ρεματιά με πλατάνια, ξεκινούν ιδιαίτερες περιπατητικές διαδρομές.

Μανωλάτες: Χωριό με έντονο τοπικό χρώμα, γραφικές γειτονιές και μαγευτική θέα. Φιλοξενεί μια μικρή αποικία ντόπιων και ξένων καλλιτεχνών καθώς και εξαιρετικές ταβέρνες.

Άμπελος: Αμφιθεατρικά χτισμένη σε υψόμετρο 300 μέτρων περίπου, με μοναδική θέα στο Αιγαίο. Πολλά μονοπάτια ξεκινούν από εδώ για εξερευνήσεις στην κατάφυτη περιοχή.

Σταυρινήδες: Μικρό ορεινό χωριό με άφθονες πηγές, περικυκλωμένο από ρεματιές και δάση.

Παλαιόκαστρο: Ονομάστηκε έτσι από τα απομεινάρια παλαιού κάστρου στην περιοχή. Οι ταβερνούλες στις μικρές πλατείες του, προσελκύουν πολλούς θαμώνες. Στους κοντινούς παραθαλάσσιους οικισμούς Κέρβελη, Ποσειδώνιο, Κλήμα και Ψιλή Άμμος, με θέα τα κοντινά μικρασιατικά παράλια συναντάμε μικρές, ήρεμες παραλίες και ταβερνάκια με θαλασσινούς μεζέδες.