Το όνομά του προήλθε από το ομώνυμο ακρωτήριο Ρίον, στην αρχαιοελληνική γλώσσα λέγεται το ακρωτήριο. Σε αντίθεση λοιπόν με το αχαϊκό Ρίον έχουμε απέναντί του το Αντίρριο. Ο πρώην Δήμος Αντιρρίου βρίσκεται στο νότιο άκρο της γεωγραφικής ενότητας Νότια Ναυπακτία. Διοικητικά ανήκει στο νομό Αιτωλοακαρνανίας.

Αντίρριο
Το Αντίρριο συνδέεται με τους δωρικούς μύθους και το πέρασμα των Δωριέων στην Πελοπόννησο. Ο χρησμός που έδωσε η Πυθία περιείχε τη φράση κλειδί για την ερμηνεία του, που δεν κατενόησαν οι Ηρακλειδείς με αρχηγό το γιο του Ηρακλή Ύλλο. Η φράση “στενυγράν τήν ευρυγάστορα” φωτογράφιζε τον πορθμό του Ρίου – Αντιρρίου που βρισκόταν εκεί που στένευε η θάλασσα στα δεξιά του Ισθμού της Κορίνθου. Με το ξεκαθάρισμα του χρησμού κατέστη δυνατό το πέρασμα με αρχηγό το δισέγγονο του Ηρακλή τον Τήμενο, στην Πελοπόννησο από το Αντίρριο. Χρησιμοποίησαν τα πλοία που είχαν ναυπηγήσει οι Λοκροί με οδηγό τον “τριόφθαλμο” Όξυλο από την Αιτωλία.

Το Αντίρριο, λόγω της θέσης του, που ένωνε και χώριζε τους κόλπους και ήταν το μοναδικό πέρασμα από την Λοκρίδα και την Αιτωλία για την Αχαΐα, χρησιμοποιείτο ως λιμάνι όλες τις εποχές. Το αρχαίο λιμάνι εντοπίσθηκε βυθισμένο στη θάλασσα δυτικά του Αντιρρίου. Το Αντίρριο ήταν γνωστό ως Μολυκρικόν Ρίον ή Μολύκριον Ρίον, γιατί βρισκόταν στην περιφέρεια της αρχαίας πόλης Μολύκρειας. Γύρω στα 459 π.Χ. οι Αθηναίοι κατέλαβαν τη Ναύπακτο και στη συνέχεια το Μολύκρειον, επομένως και το Αντίρριο. Το 338 π.Χ. η Ναύπακτος περιέρχεται στους Αιτωλούς.

Την ακολουθούν η Μολύκρεια, η Μακύνεια και το Αντίρριο που πλέον ανήκουν στην Αιτωλική Συμπολιτεία και συμπορεύονται με τους Αιτωλούς. Το Αντίρριο λόγω της στρατηγικής του θέσης διαδραμάτισε και τη Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή εποχή σημαντικό ρόλο. Ακολούθησε τη μοίρα της Ναυπάκτου, όταν παραδόθηκε το 1499 κατά τη διάρκεια του πρώτου έτους του ενετοτουρκικού πολέμου από τους Ενετούς στους Οθωμανούς. Τότε ο Σουλτάνος Βαγιαζίτ Β’ βλέποντας τη στρατηγική σημασία του “στενού” ασφάλισε την είσοδο με την ανέγερση δύο φρουρίων στα δυο ακρωτήρια (Ρίο του Μοριά και Ρίο της Ρούμελης), πάνω σε αρχαία θεμέλια. Από τον 17ο αι. ο πορθμός των Ρίων για την ισχυρή του θέση ονομάσθηκε Δαρδανέλια της Ναυπάκτου (Dɑrdɑneli di Lepɑnto) και το Αντίρριο Καστέλι της Ρούμελης (Roumeli Cɑstle), ενώ το αντικρινό Ρίο Καστέλι του Μοριά (Moreɑs Cɑstle). Το Αντίρριο κατά την Τουρκοκρατία ανήκε στον καζά (επαρχία) του Βενέτικου και ιδιαίτερα στο Κάτω Βενέτικο, μετεπαναστατικά στην Επαρχία Ναυπάκτου και Βενέτικου (Ναυπακτοβενέτικο) μέχρι στα 1833 που ιδρύθηκε η Επαρχία Ναυπακτίας. Το φρούριο του Αντιρρίου, κατά τους πρώτους μετεπαναστατικούς χρόνους, αποτελούσε στρατιωτικό φυλάκιο.

Το κυριότερο μνημείο του Αντιρρίου είναι βέβαια το Μεσαιωνικό Κάστρο του, που είχε πολλές περιπέτειες. Η συνθήκη παράδοσης του φρουρίου υπογράφηκε στις 13 Mαρτίου 1829 και το Καστέλι, όπως λεγόταν το Αντίρριο, περιήλθε στην ελληνική πολιτεία. Ενδιαφέρον παρουσιάζει ο Φάρος του Κάστρου (τελευταίο μισό του 19ου αι.).

Επίσης στη δυτική προβλήτα δεσπόζει ο Ναός του Αγίου Νικολάου, επί παλαιών θεμελίων. Όμως αυτό που δεσπόζει στην περιοχή είναι ένα σύγχρονο έργο, η Γέφυρα Ρίου -Αντιρίου, που έχει ονομαστεί “Χαρίλαος τρικούπης” προς τιμήν του πολιτικού, που πρώτος την οραματίστηκε.

Το όνομά της προήλθε από τον αρχαίο λαό των Αποδοτών οι οποίοι κατοικούσαν στη νοτιοδυτική συνέχεια των Βαρδουσίων και την κοιλάδα του Μόρνου κοντά στους Οζόλες Λοκρούς. Ο τόπος κατοικείται από την προϊστορική εποχή χωρίς διακοπές. Το δείχνουν τα αρχαία ερείπια που βρίσκονται σχεδόν σ’ όλα τα χωριά, καθώς και τα τοπωνύμια: Ελληνικά, Μάρμαρα, Παλιοχώρι.

Αμπελακιώτισσα
Η Αμπελακιώτισα (πρώην Κοζίτσα) βρίσκεται σε λεκάνη που σχηματίζουν δύο λόφοι της κορυφής Άï Λιάς (1.450 μ.), προέκτασης του Αρδίνη, ακριβώς απέναντι από την απόκρημνη Τσεκούρα (1732 μ.) από την οποία τη χωρίζει το Μαϊρέμα. Οίκηση παρατηρείται από την αρχαία εποχή. Στις θέσεις “Πλαγιά” και “Καστρί”, έχουν επισημανθεί αρχαίοι τάφοι. Η λάγηνος που βρέθηκε σ’ ένα τάφο στη θέση Πλαγιά έχει αναχθεί στην Ελληνιστική εποχή (3ος αι.).

Φαίνεται ότι το αρχικό μεσαιωνικό χωριό ήταν στη θέση Καστρί, ΝΔ του χωριού πάνω από τη γέφυρα του Κότσαλου, όπου παρατηρούνταν πέραν των αρχαίων ευρημάτων και τα ερείπια τεσσάρων ναών (Άγιος Βασίλης, Άγιος Παντελεήμων, Άγιος Ιωάννης και Αγία Τριάδα στη θέση Σκομπόδο, απέναντι απ’ την περιοχή αυτή). Άγνωστο για ποιους λόγους μετακινήθηκε στη θέση Παλιοχώρι στην αριστερή όχθη του χειμάρρου Μαϊρέμα (Κοζιτσιάνος), ΒΑ απ’ το σημερινό χωριό στις εσχατιές δυτικές υπώρειες του βουνού Τσεκούρα, όπου οι ερειπωμένοι ναΐσκοι Αγία Παρασκευή, Άγιος Αθανάσιος, Προφήτης Ηλίας, Άγιος Νικόλαος.

Το χωριό είναι βυζαντινό αφού ως Κόζιτσα εμφανίζεται στα οθωμανικά κατάστιχα. Το 1927 η Κόζιτσα θεωρηθείσα ως ξενική λέξη αντικαταστάθηκε από το τοπωνύμιο Καστρί για να οριστικοποιηθεί το 1928 σε Αμπελακιώτισσα, από την προσωνυμία της Παναγίας. Είναι ένα χωριό που η γύρω του παρθένα φύση με την πλούσια πανίδα και χλωρίδα του, τις εναλλαγές των χρωμάτων κατακλύζει τις αισθήσεις. Νότια το πανέμορφο ποτάμι ο Κότσαλος διασχίζει ήρεμα και υπομονετικά το άγριο φαράγγι του Κάκαβου όπου και το περίφημο πετρογέφυρο και τη μικρή κοιλάδα του. Τη χλωρίδα γύρω και μέσα στο χωριό συμπληρώνουν απλόχερα τα βότανα της φύσης, βάλσαμο για τους πόνους, ρίγανη για αρωματισμό της τροφής, χαμομήλι, τσάι, αγριομάραθο και άγρια ραδίκια. Δύο σημαντικά χριστιανικά μνημεία υπάρχουν στο χωριό.

Το ενεργό ανδρικό Μοναστήρι Παναγία Αμπελακιώτισσα με πολλών αιώνων ιστορία που παραδίδεται ότι κτίστηκε το 1456 μ.Χ., θεωρείται η “Κιβωτός της Ναυπακτίας”, αφού φυλάσσει ανεκτίμητα κειμήλια, όπως την εικόνα της Παναγιάς, τη δεξιά χέρα του Αγίου Πολυκάρπου, τον επιτάφιο της Μαριώρας (1735), το αξιόλογο ξυλόγλυπτο τέμπλο (1871 – 1874), αργυρή λειψανοθήκη (1470) κτλ. Το κομψό καθολικό με τα διακοσμητικά λιθανάγλυφα κτίστηκε το 1847. Το δεύτερο είναι ο ενοριακός ναός Άγιος Νικόλαος. Ανακαινίσθηκε το 1744. Το 1880 επιμηκύνθηκε ο ναός προς τα δυτικά και προστέθηκε ο γυναικωνίτης. Εκπληκτικής τεχνικής είναι το ξυλόγλυπτο τέμπλο που φιλοτεχνήθηκε το 1748 από τον ντόπιο τεχνίτη Αθανάσιο [Δαμιανό] με εικόνες της ίδιας εποχής. Θαυμάσια και η φατνωματική ρομβωτή οροφή.

Ενδιαφέρων και ο ναός της Αγίας Βαρβάρας (ανακαινισμένος στη 10ετία του 1980), που φαίνεται από την επιγραφή ότι ήταν επισκοπικός ναός, επί Επισκόπου Ιακώβου. Αξιομνημόνευτο είναι ότι στο χωριό παλαιότερα κύρια ασχολία ήταν η ραπτική. Οι Κοζιτσιάνοι ραφτάδες γυρίζανε παρέες – παρέες στα Ρουμελιωτοχώρια και σ’ άλλα μέρη για να φτιάξουν τα ελληνοσκούτια. Μιλούσαν μια συνθηματική γλώσσα τα Ραφτιάδικα ή Πλέικα. Πούλος στο Κραβαρίτικο ιδίωμα των ραφτιάδων λεγόταν ο ράφτης. Εδώ είχε αναπτυχθεί και εργαστήριο χρυσοχοΐας, αργυροχοΐας, ξυλογλυπτικής με προεξάρχουσα την οικογένεια Δαμιανού. Στην Αμπελακιώτισσα έχει χρηματοδοτηθεί από το πρόγραμμα Leader+ μέσω της Αιτωλικής Αναπτυξιακής Α.Ε. Ο.Τ.Α. η κατασκευή αιθουσών πολιτιστικών δραστηριοτήτων και υπαίθριο θέατρο.

Γραμμένη Οξυά

Η Γραμμένη Οξυά (πρώην Σιτίστα) βρίσκεται στις νότιες πλαγιές της Οξιάς και αποτελεί τον τελευταίο οικισμό της Αιτωλοακαρνανίας και της Ναυπακτίας στο ΒΑ τους άκρο. Από τη μια μεριά τα χιλιοτραγουδισμένα ψηλά βουνά η Οξυά και τα Βαρδούσια και από την άλλη ο μεγαλοπόταμος Εύηνος μαζί με το παραποτάμι του, τον Σιτίστα, δημιουργούν ένα ανεπανάληπτο φυσικό τοπίο που δίνει στην Γραμμένη Οξυά μια γραφική ομορφιά. Παρά την έλλειψη στοιχείων η Σιτίστα ανάγεται στους χρόνους της τουρκοκρατίας και ίσως προγενέστερους.

Το 1927 μετονομάσθηκε το χωριό σε Γραμμένη Οξυά. Εδώ το λόγο έχουν οι θρύλοι συνδεδεμένοι με τον αρχικλεφτοκαπετάνιο Τσαμ Καλόγερο που είχε τα λημέρια του στην Οξυά. Σε μια φοβερή ανεμοδούρα (ανεμοστρόβιλο) στο Πεντιβί της Οξυάς, ίσα που πρόλαβε ο καπετάνιος και πιάστηκε από μια οξιά και γλίτωσε με 2 άλλους συντρόφους, ενώ άλλοι 2 χάθηκαν. Την οξιά, που τους έσωσε, χάραξε με το μαχαίρι του ο καπετάνιος και από τότε ονομάσθηκε Γραμμένη Οξυά. Αυτόν τον θρύλο θυμήθηκαν οι χωριανοί και ονόμασαν το χωριό τους Γραμμένη Οξυά. Το χωριό ήταν κτισμένο ψηλά στη νοτιοδυτική πλευρά του σημερινού στη θέση Παλιοχώρι. Παραδίδεται ότι κοντά σ’ αυτό και ΝΑ του υπάρχουν ίχνη κάστρου.

Ο οικισμός διακρίνεται σε 2 συνοικίες το Επάνω Χωριό και το Κάτω Χωριό. Στο Κάτω Χωριό (Καλύβια), ανάμεσα στα ξωκλήσια Άγιος Δημήτριος και Αγία Μαρίνα, υπήρχε αρχαίος αιτωλικός οικισμός, όπως δείχνουν τα κατά καιρούς ευρήματα (τάφοι, αγαλματίδια, πίθοι, νομίσματα, πελεκημένοι λίθοι κτλ). Απέναντι ακριβώς από το Επάνω Χωριό, στην πλαγιά πέρα από το ποτάμι Σιτίστα στη θέση Παλιόδενδρα υπάρχει Μακεδονικός τάφος που οι ντόπιοι ονομάζουν Χωνοκλησιά ή Γονοκλησιά. Πρόκειται για ένα υπόσκαφο μνημείο μεγάλης αρχαιολογικής σημασίας, τάφος πιθανόν επιφανούς γαιοκτήμονα της περιοχής ή κάποιου περαστικού επιφανούς.

Η Γραμμένη Οξυά, είναι ένα πανέμορφο χωριό με το κεφαλάρι της που μοιάζει με φωτοστέφανο τη γραφική πλατεία της με το βαθύσκιο πλάτανο και την εκκλησία της τον Άγιο Αθανάσιο. Ένα καταπράσινο χωριό που οι οξιές εναλλάσσονται με τα έλατα, τα δρυόδεντρα, τα κέδρα και τις καστανιές. Ιδιαίτερα, το δάσος οξιάς που περικυκλώνει το χωριό, είναι από τα εντυπωσιακότερα και το νοτιότερο της Ευρώπης. Είναι ένα χωριό που οι παραδόσεις απηχούν τους θρυλικούς αγώνες της κλεφτουριάς και της επανάστασης. Στις 23 Σεπτεμβρίου 1828, στη θέση Ρίπα έγινε η μάχη της Γραμμένης Οξυάς, όπου ο τουρκικός στρατός νικήθηκε και υποχώρησε πρός το Γαρδίκι. Είναι ακόμη ένα χωριό που οι Σιστινοί μαστόροι ήταν φημισμένοι μαστοράδες, για να μείνει και η παροιμιακή φράση: “Τον κόσμο τον έχτισαν οι Σιστινοί μαστόροι”.

Χωριά της Δημοτικής Ενότητας Αποδοτίας

Αμπελακιώτισσα
Αναβρυτή
Άνω Χώρα
Ασπριάς
Γραμμένη Οξυά
Γρηγόρι
Ελατόβρυση
Ελατού
Καλλονή
Καταφύγιο
Κάτω Χώρα
Κεντρική
Κοκκινοχώρι
Κρυονέρια
Κυδωνιά
Λεύκα
Λιμνίτσα
Μανδρινή
Πόδος
Τερψιθέα

Ο πρώην Δήμος Ναυπάκτου βρίσκεται στο νότιο και ανατολικό τμήμα της γεωγραφικής ενότητας της Νότιας Ναυπακτίας. Διοικητικά ανήκει στο νομό Αιτωλοακαρνανίας και καταλαμβάνει το ΝΑ του τμήμα. Η Ναύπακτος έδρα του δήμου, είναι “η Νύμφη του Κορινθιακού” αφού τα πόδια της ακουμπούν στη θάλασσα. Η εντός των τειχών παλαιά πόλη είναι κτισμένη σ’ έναν γραφικό και κατάφυτο λόφο, που αποτελεί μια περίεργη προβολή του όρους Ορίγανον (Ριγάνι). Η νέα πόλη είναι απλωμένη δεξιά και αριστερά από τον οχυρωμένο λόφο. Η αρχαιολογική σκαπάνη έχει αποδείξει ότι η ανθρώπινη ζωή στη Ναύπακτο αρχίζει περί το 3.000 π.Χ.

Ναύπακτος
Η Ναύπακτος είναι μια όμορφη πόλη, κτισμένη αμφιθεατρικά σε πευκόφυτη πλαγιά. Με 19.768 μόνιμους κατοίκους είναι η δεύτερη μεγαλύτερη πόλη του νομού Αιτωλοακαρνανίας και απέχει 42 χιλιόμετρα από το Μεσολόγγι και 10 χιλιόμετρα από το πορθμείο Ρίου Αντιρρίου. Τα τελευταία χρόνια η πόλη εκσυγχρονίζεται με ταχείς ρυθμούς και είναι σε θέση να ικανοποιήσει όλες τις απαιτήσεις των επισκεπτών της ενώ παράλληλα διατηρεί σε μεγάλο βαθμό το παραδοσιακό ύφος της. Το παλιό κυκλικό λιμάνι με τους δύο γραφικούς πύργους στην είσοδό του γοητεύει και τους πιο απαιτητικούς επισκέπτες. Το βενετσιάνικο καλοδιατηρημένο κάστρο με τις αλλεπάλληλες σειρές τειχών στην κορυφή του λόφου, είναι από τα πιο όμορφα της Ελλάδας και πραγματικό στολίδι για την πόλη. Η Ναύπακτος είναι πόλη με πολλή κίνηση κατά τη διάρκεια όλου του χρόνου, που αυξάνεται όμως τους καλοκαιρινούς μήνες. Ο επισκέπτης θα βρει ταβέρνες, εστιατόρια, ουζερί, καφετέριες στο κέντρο της πόλης, στις παραλίες της ή στο λόφο του κάστρου με θέα τη θάλασσα

Βελβίνα
Δυτικά της Ναυπάκτου, στη δεξιά όχθη του μικρού ποταμού Βαριάς και ιδιαίτερα του δυτικού κλάδου του, Ρουπακιώτη (Μπαργιαμπλή Ρέμα) που κατεβαίνει από τις ράχες Κρεβάτια και Ρουπακιά είναι κτισμένη η Βελβίνα, που είναι έδρα του ομώνυμου διαμερίσματος. Ειδικότερα βρίσκεται στις ΝΑ απολήξεις του αντερείσματος της Κλόκοβας, Παλατράχη (642 μ.) ανάμεσα στους χειμάρρους Βελβινιώτη (Πλατανόρεμα) και Ρουπακιώτη.

Στο κέντρο του οικισμού απλώνεται ένα μικρό λεκανοπέδιο, ενώ τα σπίτια είναι κτισμένα στις πλαγιές των γηλόφων που το περιβάλλουν. Ο οικισμός περιβάλλεται από δασώδη έκταση χαμηλής και μεσαίας βλάστησης. Η προέλευση της ονομασίας του χωριού είναι αδιευκρίνηστη. Το όνομα είναι πρωτοελλαδικό και απαντιέται και αλλού. Βερβίνια λέγονταν την αρχαία εποχή οι ξύλινες κρεμάστρες που κρεμούσαν τα μυροδόχα και ελαιοδόχα αγγεία. Η λέξη βερβίνια μπορεί να εξελιχθεί σε βελβίνια κατά το αδερφός – αδελφός, γρήγορα – γλήγορα σύμφωνα με το φαινόμενο της ανομοίωσης με τροπή. Όμως η σχέση των δύο λέξεων δεν είναι βέβαιη.

Στη θέση Ελληνικό (502 μ.), στα όρια με το Δήμο Αντιρρίου, στην κορυφογραμμή της Παλατράχης υπάρχουν σημαντικές αρχαιότητες. Βρέθηκε ναός (περί το 400 π.Χ.) ο οποίος έχει αποδοθεί στον Ποσειδώνα αλλά τούτο δεν είναι βέβαιο, όπως και η άποψη ότι εδώ είναι η Ακρόπολη του Μολυκρείου. Και σε άλλα σημεία του χωριού έχουν παρατηρηθεί αρχαιότητες, όπως τάφοι κτλ. Επίσης υπάρχουν και ερείπια ναών της βυζαντινής εποχής. Ο Άϊ Λιας που κτίσθηκε με κατεργασμένους ασβεστόλιθους.

Το παλιομονάστηρο του Τιμίου Σταυρού, όπου διασώζεται η βάση ελαιόμυλου. Το Παλιοεκκλησάκι είναι κτισμένο σε ερείπια αρχαίου ναού. Η ύπαρξη αρκετών ακόμα αγιωνυμίων είναι ενδεικτική κατοίκησης και την βυζαντινή εποχή. Ο ενοριακός ναός είναι αφιερωμένος στην Αγία Τριάδα και παραδίδεται ότι είναι πολύ παλιός. Στην κορυφή του λοφίσκου υπάρχει και το πνευματικό κέντρο του Πολιτιστικού Συλλόγου. Παλαιός οικισμός είναι το Καψοχώρι ΒΔ της Βελβίνας.

Τα χωριά της Δ.Ε Ναυπακτίας 

Αφροξυλιά
Βελβίνα
Βλαχομάνδρα
Βομβοκού
Δάφνη
Λυγιάς
Μαμουλάδα
Ναύπακτος
Νεόκαστρο
Ξηροπήγαδο
Παλαιοχωράκι
Πιτσιναίικα
Ριγάνι
Σκάλα

Το όνομα του πρώην Δήμου προήλθε από την προϊστορική πόλη Πυλήνη που αναφέρεται από τον Όμηρο στον κατάλογο των Αιτωλικών πόλεων που έλαβαν μέρος στον Τρωικό πόλεμο υπό τον Αιτωλό βασιλιά Θόαντα. Δυτικά βρέχεται από τον Εύηνο (Φίδαρη), ο οποίος τον χωρίζει από το  Δήμο Θέρμου και την επαρχία Τριχωνίδας.  Στην  έκταση του πρώην Δήμου είναι εμφανής η εναλλαγή ορεινού και πεδινού ανάγλυφου.  Ανάμεσα σε γραφικά φαράγγια που σχηματίζονται από τα νερά των ποταμών  (Εύηνος, Κότσαλος, Πόριαρης) και σε μσυστοιχία κατάφυτων βουνών

.Μηλιά
Η Μηλιά βρίσκεται στη ΒΔ πλευρά της Μαλαθούνας, στην πλαγιά κάτω απ’ τον λόφο του Άϊ Γιώργη. Το παλαιό της όνομα ήταν Κολοσύρτης. Πιθανόν από παρωνύμιο κολοσύρτης (= ο δυσκίνητος λόγω βάρους, ο συρόμενος με τους γλουτούς). Σύμφωνα με την παράδοση, οι κάτοικοι του χωριού σκότωσαν Τούρκους φοροεισπράκτορες στη θέση που έκτοτε ονομάζεται Τουρκομνήματα και ως αντίποινα οι Τούρκοι έστειλαν απόσπασμα για να κάψει το χωριό και οι κάτοικοι έφυγαν «κολοσυρτά» για να σωθούν.

Το χωριό είναι πνιγμένο στο πράσινο και χαρακτηριστικό σημείο το κεφαλάρι της, ο Ελατιάς, αποτελεί το διάδημά του. Ρουμάνι με έλατα, αληθινός πνεύμονας, αλλά και φυσικό παρατηρητήριο της περιοχής με ανοικτό ορίζοντα προς την κοιλάδα του Κότσαλου, την περιοχή του Πλάτανου και τα βουνά της. Στην είσοδο του χωριού η βρύση στα “Πλατανάκια”, που ανακαινίσθηκε από το Δασαρχείο.

Είναι μικρό και συγκεντρωμένο χωριό με κέντρο που οριοθετείται από την πλατεία, το ναό της Αγίας Παρασκευής (1898), το καλαίσθητο χώρο που έχει στηθεί η προτομή του Μηλιώτη Λοχία Αθαν. Χριστόπουλου, που σκοτώθηκε το 1974 στην Κύπρο και το καφενείο. Από τον Ελατιά μέχρι τον Κότσαλο, οι εναλλαγές του τοπίου με τις ζαγάδες και τα πεζούλια, την πυκνή βλάστηση αλλά και τα μισογκρεμισμένα καλύβια και τους δύο ερειπωμένους μύλους ξαφνιάζουν ευχάριστα τον περιπατητή. Ίχνη αρχαίας ζωής έχουν επισημανθεί στις Οβρές και στις Λογγιές, θέσεις κοντά στον Κότσαλο.

Χωριά της Δ.Ε Πυλήνης 

Ανθοφύτο
Γάβρος
Δορβιτσά
Ελευθέριανη
Μηλιά
Παλαιόπυργος
Ποκίστα
Σίμου
Στράνωμα
Στύλια
Φαμίλα

Το όνομα κατά μια άποψη προήλθε από την αρχαία παραθαλάσσια πόλη της Αιτωλίας, τη Χαλκίδα. Η ονομασία της πόλης πιστεύεται ότι προήλθε από το όρνιο Χαλκίνδη που ζούσε στην περιοχή ή από το γεγονός ότι η περιοχή έχει το χρώμα του χαλκού. Χαλκίς ή Χαλκία λεγόταν και η Βαράσοβα. Ο Δήμος Χάλκειας βρίσκεται στο ΝΔ άκρο της γεωγραφικής ενότητας Νότια Ναυπακτία. Δυτικά συνορεύει με το Δήμο Μεσολογγίου, ανατολικά με τους Δήμους Αντιρρίου και Ναυπάκτου, βόρεια έχει όριο τον ποταμό Εύηνο και νότια βρέχεται από τον Πατραϊκό κόλπο. Διοικητικά ανήκει στο νομό Αιτωλοακαρνανίας.

Γαβρολίμνη
Η Γαβρολίμνη είναι κτισμένη σε πλαγιά του λόφου Καλιακούδα, που είναι μέρος μιας εκτεταμένης λοφοσειράς στις νότιες υπώρειες του Αράκυνθου. Μεταξύ της Βαράσοβας δυτικά και της Κλόκοβας ανατολικά, του Εύηνου βόρεια και της ακτής νότια, σχηματίζεται η κοιλάδα της Γαβρολίμνης, που διασχίζεται από το Ρέμα της Αργαλιούς. Η κοιλάδα διακόπτεται από χαμηλά γεωμορφολογικά εξάρματα, όπως το Μαυροβούνι (287 μ.) ανάμεσα στην Κλόκοβα και τη Βαράσοβα και η Καλιακούδα (361 μ.) βόρεια της Βαράσοβας.

Στην κατάφυτη κοιλάδα της Γαβρολίμνης, 2 χλμ. βόρεια του χωριού σε μια ήρεμη και ερημική τοποθεσία, στη θέση Πανακτζή, που έρχεται σε αντίθεση με το γειτονικό απόκρημνο βουνό της Βαράσοβας, ανάμεσα σε πεύκα, ελιές και κυπαρίσσια σώζεται ο ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου γνωστής με το όνομα Παναγία Παναξιώτισσα (Πανακτζιώτισσα – Παναξιώτισσα). Πρόκειται για παλιό μοναστήρι και διασώζεται το εκπληκτικής ομορφιάς και επιβλητικό καθολικό που είναι ναός σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο. Ο ναός χρονολογείται ότι είναι κτίσμα της τελευταίας 25ετίας του 10ου αι. και ο τύπος της αποτελεί ένα μεταβατικό στάδιο στην εξέλιξη της βυζαντινής αρχιτεκτονικής. Ο τρούλος της είναι ένα πραγματικό κομψοτέχνημα. Από τις συνεχείς προσχώσεις ο ναός βρίσκεται τώρα χαμηλότερα από την επιφάνεια του εδάφους κατά μισό μέτρο. Πρέπει να χτίστηκε πάνω στα ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής, που είχε μάλιστα μεγάλες διαστάσεις καθόσον τα μαρμάρινα γλυπτά της κεντρικής αψίδας προέρχονται από αρχαιότερα μέλη.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει και το ερειπωμένο Λιοτρίβι που βρίσκεται κοντά στο ναό και το οποίο λειτουργούσε περίπου μέχρι το 1960. Ο ενοριακός ναός της Γαβρολίμνης τιμάται στο όνομα των Παμμέγιστων Ταξιαρχών, ενώ στα Χάνια Γαβρολίμνης το παρεκκλήσι των Αγίων Αναργύρων, κτίσθηκε στα τέλη της 10ετίας του 1960, στη θέση παλαιότερου, στον τύπο της μονόχωρης δρομικής βασιλικής. Πάνω από το ναό σε απόσταση 300 μ. βρίσκεται η περιοχή Μάρμαρα, όπου υπάρχουν αρχαιότητες. Το παλαιό χωριό βρισκόταν στη θέση Νταούταγα κάπου 3χλμ. ανατολικά από τη σημερινή του θέση. Πρέπει να καταστράφηκε το 1801 με τη φοβερή μάχη της Γαβρολίμνης όπου σκοτώθηκε ο αρματολοκαπετάνιος Λουκάς Καλιακούδας. Ο λόφος Καλιακούδα στον ηρωικό καπετάνιο, οφείλει το όνομά του. Στο Παλιοχώρι Νταούταγα υπάρχει μικρό μονόχωρο ξωκλήσι η Αγία Παρασκευή (περί το 1900). Νοτιοδυτικότερα βρίσκονται ερείπια εξωκλησιού του Προφήτη Ηλία.

Τρίκορφο
Το Τρίκορφο βρίσκεται βόρεια της έδρας του Δήμου, τα Χάνια Γαβρολίμνης, στις δυτικές πλαγιές της Κλόκοβας. Το όνομά του το οφείλει στο λόφο Τρίκορφο που βρίσκεται στα ΒΔ του χωριού δίπλα στον Εύηνο. Μέχρι το 1928 λεγόταν Μπεζαϊδέ (γόνος του Μπέη, ευγενής). Το προηγούμενο ελληνικό όνομα προτού γίνει τσιφλίκι του Οθωμανού αξιωματούχου, ήταν Κλήμα. Προ του 1950 σε μεγάλη άνθηση βρίσκονταν οι συνοικισμοί: Μαϊλίκι, Αγκορτσόραχο, Κουστέικα, Τσουκαλέικα. Σήμερα αποτελείται από το κεντρικό χωριό και τους συνοικισμούς Ράτσικα, Γιαβρουτέικα, Κυριτσέικα (σημ: δεν υφίσταται τέτοιος διαχωρισμός των συνοικισμών αλλά μόνο κατά όνομα). Παλαιότεροι οικισμοί είναι:

Φράγκα: Απαντιέται για πρώτη φορά στον Κώδικα του Μοναστηριού Καταφυγίου Τριχωνίδας (περί το 1650). Βρίσκεται βόρεια της Καλαβρούζας σε υψόμ. 609 μ. με πλούσια νερά, όπου και τα Παλιοστάλια ή ο Παλιοστάλος (Παλιόσταλος).

Παλιοχώρι: Βρίσκεται ΝΑ από τη θέση Γεροκώστα και πάνω από τη θέση Πετρωτό. Διακρίνονται και σήμερα μικρά σπιτάκια χτισμένα από ξερολιθιά. Πιο ανατολικά πάνω από τα μαντριά του Φλωρόπουλου υπάρχει ένα μεγάλο πετράλωνο, που χρησιμοποιούταν και σαν χοροστάσι του χωριού.

Η περιοχή του Τρικόρφου παρουσιάζει σε πολλά σημεία ίχνη αρχαίας οίκησης. Κατά την κατασκευή σπιτιών στον κεντρικό οικισμό βρέθηκαν τάφοι, ερείπια αρχαίων οικιών και ψηφιδωτά. Κατά την περίοδο της “Κατοχής” κάτω από κατεδαφισμένο σπίτι βρέθηκε αρχαίος τάφος. Η πλάκα στην οποία υπήρχε επιγραφή χρησιμοποιήθηκε ως οικοδομικό υλικό. Στο Ρέμα απέναντι απ’ τα Πρεντζέικα υπήρχαν μνήματα. Στο λοφίσκο όπου είναι το ξωκλήσι του Αγίου Αθανασίου στο συνοικισμό Κυριτσέικα βρέθηκαν μαρμάρινο γυναικείο κεφάλι και χάλκινο αγαλμάτιο πολεμιστή. Εκεί βρέθηκαν και άγνυθες (βαρίδια από αργαλειούς μυκηναϊκής περιόδου).

Στη θέση Πινακά υπάρχουν τάφοι και σε ορθογώνια πέτρα υπάρχει η επιγραφή ΜΟΙΣΩ. Επίσης στη βουνοσειρά Λιθαρόσερμα και στη θέση Καμάρα (ενδεικτικό αψίδας) βρέθηκε χάλκινο άγαλμα ιππέα. Αξιοπαρατήρητη είναι η περιοχή Κονταρά, όπου υπήρχε το Μετόχι Άγιος Γεώργιος (1819) του Μοναστηριού Άγιος Δημήτριος των Κρυονερίων (1805). Εδώ στη μαγευτική τοποθεσία με τις αιωνόβιες βελανιδιές βρίσκεται ο ναός του Άι Γιώργη, που ανακαινίσθηκε περί το 1920 και ξανακτίστηκε εκ θεμελίων το 1976. Ενοριακός ναός του Τρικόρφου είναι η Αγία Παρασκευή (1906). Αρκετά ξωκλήσια, καθώς και ερείπια σε πολλά γραφικά σημεία της περιφέρειας του χωριού. Πολλά κατάλοιπα προγενέστερων εποχών έχει να παρατηρήσει ο προσεκτικός περιηγητής, εάν αποφασίσει να αφιερώσει χρόνο στην περιοχή, όπου λειτουργούσαν πέντε αλευρόμυλοι, υδροκίνητο πριόνι στη θέση “Πριόνι”, λιοτρίβια, κεραμιδάδικο, καρβουνοκάμινα και ασβεστοκάμινα.

Χωριά της Δ.Ε Χάλκειας 

Άνω Βασιλική
Γαβρολίμνη
Γαλατάς
Καλαβρούζα
Κάτω Βασιλική
Περιθώρι
Τρίκορφο