Χάρη στην στρατηγική της θέση ανάμεσα στην Ηπειρωτική Ελλάδα και την Κρήτη, στο φυσικό και ασφαλές της λιμάνι και κυρίως χάρη στην εξαγωγή του οψιδιανού (μαύρο, σκληρό, ηφαιστειακό πέτρωμα που χρησιμοποιούταν για την κατασκευή όπλων και εργαλείων), η Μήλος ήταν από τα πρώτα νησιά του Αιγαίου που ευημέρησαν και άρχισαν να δημιουργούν σημαντικό πολιτισμό.

Κατά τη νεολιθική περίοδο στις περιοχές Νύχια και Δεμενεγάκι υπήρχαν εγκαταστάσεις εξαγωγής οψιδιανού από τον οποίο κατασκευάζονταν μαχαίρια, λεπίδες, βέλη, αιχμές για δόρατα, καθώς και άλλα πολλά εργαλεία και όπλα. Τα εργαλεία οψιδιανού που ανακάλυψαν οι αρχαιολογικές έρευνες σε διάφορα σημεία ανά την Ελλάδα (Θεσσαλία, Πελοπόννησο, Κρήτη και αλλού) αλλά ακόμα και στην Αίγυπτο, είναι αποδεικτικά της αρκετά πρώιμης εμπορικής ναυσιπλοΐας που ανέπτυξαν οι Μηλιοί.

 Εποχή του Χαλκού (3200 π.Χ. – 1100 π.Χ)

Οι διάσπαρτες καλύβες που ζούσαν οι Μηλίοι κατά την νεολιθική εποχή εγκαταλείφθηκαν και οι περισσότερες αγροτικές κοινότητες συγκεντρώθηκαν σε έναν μεγάλο οικισμό, τη Φυλακωπή. Η Φυλακωπή, εκτός από σημαντικό κέντρο του Κυκλαδίτικου πολιτισμού, θεωρείται και μία από τις πρώτες πόλεις της Ευρώπης με ιστορία άνω των 1500 χρονών.

Ο οικισμός άρχισε να κατοικείται ήδη από το 3000π.Χ, ενώ εγκαταλείφτηκε το 1100π.Χ. έχοντας διανύσει τρεις ιστορικές περιόδους. Στην προ-οικιστική εποχή (3200π.Χ.- 2300π.Χ.) άρχισε η οικοδόμηση των σπιτιών. Στην 1η ιστορική περίοδο  (2300-2000 π.Χ) ο οικισμός είναι περίπου 200 μέτρων (μεγάλος για τα δεδομένα εκείνης της εποχής στο Αιγαίο),δεν διαθέτει οργανωμένη ρυμοτομική διάταξη, αλλά παρουσιάζει ένα σχετικά οργανωμένο νεκροταφείο. Παράλληλα, εκείνη την περίοδο αποκαλύπτεται η χρήση της πέτρας και πολλαπλασιάζονται οι εξαγωγές οψιδιανού, με αποτέλεσμα την πλήρη εμπορική άνθηση των Μηλίων. Στη 2η περίοδο (2000-1600 π.Χ) κτίζονται τείχη για προφύλαξη από τυχόν επιδρομές, οι τάφοι πλέον είναι έξω από τα τείχη, ενώ τα σπίτια βρίσκονται σε κλιμακωτή διάταξη πάνω στο λόφο. Σε αυτή την περίοδο εξελίχθηκε ιδιαίτερα η κεραμική τέχνη με σαφή πλέον Μινωικές επιρροές και αναπτύχθηκαν περαιτέρω οι εμπορικές σχέσεις των Μηλίων με διάφορες περιοχές της Ελλάδας και κυρίως με την Κρήτη. Η περίοδος αυτή τελειώνει με την καταστροφή της Φυλακωπής, πιθανότατα από φωτιά επιδρομέων, ενώ με το χτίσιμο του τρίτου οικισμού, ξεκινάει η 3^η ιστορική περίοδος της πόλης (1600π.Χ.-1110π.Χ). Κατά τη διάρκεια αυτής της τελευταίας περιόδου η Φυλακωπή  παρουσιάζει οργανωμένο, σύνθετο ρυμοτομικό σχέδιο, οχύρωση με ψηλά κυκλώπεια τείχη πάχους άνω των 6 μέτρων και μεγαλύτερα σπίτια, κάποια εκ των οποίων και διώροφα. Στην αρχή αυτής της περιόδου η επίδραση του μινωικού πολιτισμού ήταν έντονη (βρέθηκαν τμήματα πλάκας με εγχάρακτη τη Μινωική Γραμμική Α), αλλά σιγά-σιγά εισχωρεί, και στο τέλος υπερισχύει, το μυκηναϊκό στοιχείο. Περίπου το 1400 χτίζεται  ένα ανάκτορο Μυκηναϊκού τύπου με πολλά δωμάτια και ένα ιερό δύο δωματίων. Επίσης παράγονται έργα υψηλής γλυπτικής και κεραμικής τέχνης, με σημαντικότερο δείγμα την «Κυρά της Φυλακωπής» (Μπορείτε να την δείτε στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μήλου). Από το 1200π.Χ. στο Αιγαίο γίνονται ανασυντάξεις, γνωστοί εμπορικοί δρόμοι εγκαταλείπονται, ενώ ο Μινωικός και Μυκηναϊκός πολιτισμός έχουν ατονήσει. Εκείνη την περίοδο η πόλη της Φυλακωπής σταματάει να αποτελεί εμπορικό κέντρο και αρχίζει να παρακμάζει μέχρι να εγκαταλειφθεί τελείως το 1100π.Χ.

Αρχαϊκή εποχή (1100 π.Χ. – 480π.Χ)

Με την εγκατάλειψη της Φυλακωπής, στο νησί εγκαθίστανται Δωριείς άποικοι από την Λακωνία, οι οποίοι ενωμένοι με τους προγενέστερους κατοίκους έχτισαν δυτικότερα μία νέα πόλη στην σημερινή περιοχή του Κλήματος.  (Η περιοχή αυτή βρισκόταν ανάμεσα στους λόφους του Προφήτη Ηλία, του Πυργιάντι και του Κληματοβουνίου, ενώ εκτεινόταν από τη θάλασσα μέχρι το χωριό της Τρυπητής και τις παρυφές της Πλάκας).  Η νέα αυτή πόλη επέτρεπε στους Μηλίους να επιβλέπουν τον κόλπο του νησιού για τυχόν επιδρομές πειρατών, είχε το λιμάνι της και ήταν φυσικά οχυρωμένη από τους τρεις λόφους. Παράλληλα, οι κάτοικοι την οχύρωσαν και με τείχη που έφταναν μέχρι τη θάλασσα και δημιούργησαν μεγάλα δημόσια κτίρια, το αρχαίο θέατρο, υδραγωγείο, γυμνάσιο, αγορά, ιερά και νεκροταφείο.

Κατά τη διάρκεια της περιόδου η πόλη του Κλήματος παρουσιάζει έντονη οικονομική και πολιτιστική ανάπτυξη.  Ανθίζει η κεραμική με τους περίφημους «Μηλιακούς αμφορείς» διακοσμημένους με στοιχεία της ελληνικής μυθολογίας, η γλυπτική, η μικροτεχνία, η σφραγιδογλυφία σε λίθους, η χρυσοχοΐα με την συρματερή τεχνική, ενώ κόπηκαν νομίσματα που αρχικά είχαν ως σύμβολο το μήλο. Επίσης εκείνη την εποχή παρουσιάζεται αύξηση του εμπορίου, εκμετάλλευση των μεταλλευμάτων, ενώ αναπτύχθηκε και το τοπικό-Μηλιακό αλφάβητο, δείγματα του οποίου σώζονται μέχρι και σήμερα σε επιτύμβιες στήλες.

Κλασσική εποχή (480π.Χ – 323π.Χ.)

Στους Περσικούς Πολέμους οι Μηλίοι πολέμησαν μαζί με τους υπόλοιπους Έλληνες εναντίων των Περσών. Συμμετείχαν και στη Ναυμαχία της Σαλαμίνας (480π.Χ.) και στη μάχη των Πλαταιών (479π.Χ.) στέλνοντας ομάδα οπλιτών να πολεμήσει μαζί με τους Σπαρτιάτες.

Στον Πελοποννησιακό πόλεμο όμως, προσπάθησαν να κρατήσουν μία ουδέτερη στάση. Αρνούμενοι στους Αθηναίους τη συμμετοχή τους στην Αθηναϊκή Δηλιακή συμμαχία οδηγούνται σε πολύμηνη πολιορκία και εν τέλει σε ολική καταστροφή. Το 426π.Χ. οι Αθηναίοι έστειλαν τον στρατηγό Νικία με 60 τριήρεις και 2000 οπλίτες, για να επιβάλλουν στη Μήλο την προσχώρησή της στην Συμμαχία. Παρά τις καταστροφές, το νησί δεν κυριεύτηκε αυτή τη φορά. 10 χρόνια αργότερα όμως, με προτροπή του Αλκιβιάδη ξεκινάει νέα αθηναϊκή εκστρατεία με αρχηγούς τον Κλεομήδη και τον Τισία. Μετά τις άκαρπες διαπραγματεύσεις 3000 άντρες πολιορκούσαν τη Μήλο για σχεδόν δύο χρόνια. Κατέστρεψαν την πόλη, σκότωσαν τους περισσότερους άντρες και πούλησαν ως σκλάβους τις γυναίκες και τα παιδιά, ενώ στο τέλος έστειλαν και 500 κληρούχους για να εξασφαλίσουν την κυριαρχία τους στο νησί.

Η εκστρατεία αυτή περιγράφεται και εξιστορείται με τον καλύτερο τρόπο από το έργο του Θουκυδίδη (βιβλίο Ε’) στον περίφημο διάλογο Αθηναίων-Μηλίων, όπου η αγάπη για ελευθερία και ουδετερότητα υποτάσσεται στο δίκαιο του ισχυρότερου. (Επίσης, και ο Ευριπίδης στις Τρωάδες του κατηγορεί τους Αθηναίους για την καταστροφή της Μήλου και την γενικότερη επεκτατική πολιτική τους.)

Το 403π.Χ με το τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου και τη νίκη των Σπαρτιατών, με πρωτοβουλία του Λύσανδρου όσοι Μήλιοι είχαν διασωθεί από τις σφαγές επέστρεψαν στο νησί και άρχισαν σιγά σιγά να ανοικοδομούν την κατεστραμμένη πόλη.

Η Μήλος, όπως και όλες οι Κυκλάδες μετά το 311μ.Χ. περνάει στην κυριαρχία των Μακεδόνων και έπειτα των Αντιγονίδων και των Πτολεμαίων της Αιγύπτου.

Οι ειρηνικές συνθήκες που επικρατούσαν εκείνη την εποχή, σε συνδυασμό με την ελευθερία και την ασφάλεια των θαλασσών συνέβαλαν στην έναρξη μίας νέας περιόδου ακμής και ευημερίας, κατά την οποία η Μήλος έκοψε νόμισμα και φιλοτέχνησε σπουδαία έργα τέχνης, όπως το άγαλμα του Ποσειδώνα (άγαλμα ύψους  2,17μ. από Παριανό μάρμαρο που απεικονίζει τον θεό Ποσειδώνα με επιβλητικό ύφος και σηκωμένο το δεξί χέρι σαν να κρατάει την τρίαινα. Το άγαλμα βρέθηκε το 1877 και βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών). Επίσης, στην Ελληνιστική περίοδο φιλοτεχνήθηκε και το διασημότερο άγαλμα του νησιού, η περίφημη Αφροδίτη της Μήλου.

Επί ρωμαιοκρατίας η ανάπτυξη του νησιού συνεχίζεται χάρη στην διατήρηση της ειρήνης και χάρη στην περαιτέρω εκμετάλλευση και εμπορία του ορυκτού πλούτου. Οι τέχνες προοδεύουν, φιλοτεχνούνται αξιόλογα αγάλματα (όπως του Μάρκου του Τρόφιμου) και εικονιστικές κεφαλές, ενώ σε αυτήν την περίοδο το νησί στολίζεται και με το Αρχαίο-Ρωμαϊκό θέατρο.

Το κέντρο της πόλης μεταφέρεται πλέον στην περιοχή «Τραμυθιά». Εκεί ανακαλύφθηκε το 1896 ένα μοναδικό ψηφιδωτό με κλήματα αμπελιών, ψάρια και άγρια ζώα, το οποίο ήταν το δάπεδο του ιερού του Διονύσου.

Κατά τη διάρκεια όλης αυτής της περιόδου αρχίζει και διαδίδεται και ο χριστιανισμός στο νησί. Στις πράξεις αποστόλων γίνεται αναφορά για το ταξίδι του Απόστολου Παύλου από την Κρήτη προς την Αθήνα και το ναυάγιο του σε βραχώδης ακτές. Κάποιοι μελετητές υποστηρίζουν την μετάδοση του Χριστιανισμού στη Μήλο από τον ίδιο τον Απόστολο, ενώ άλλοι υποστηρίζουν ότι έγινε μέσω των Εβραίων που εκείνη την περίοδο ζούσαν στη Μήλο και εμπορεύονταν τα ορυκτά. Όποιο και από τα δύο να ισχύει, ο χριστιανισμός εξαπλώθηκε στη Μήλο με ταχύτατους ρυθμούς, από τον 1^ο κιόλας αιώνα μ.Χ., ενώ οι πιστοί για την τέλεση των μυστηρίων τους και την ταφή των νεκρών τους, λάξεψαν τους βράχους και δημιούργησαν τις πρωτοχριστιανικές Κατακόμβες.

Μετά τον χωρισμό της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας σε δυτική και ανατολική η Μήλος περνάει στο Βυζάντιο, ενώ το 842μ.Χ.  περιέχεται στο 17^ο θέμα της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, στο «Θέμα του Αιγαίου» με πρωτεύουσα τη Ρόδο. Τα στοιχεία για αυτήν την μεγάλη χρονικά περίοδο είναι ελάχιστα, μιας και η Αυτοκρατορία ήταν αχανής και η πειρατεία εξαιρετικά εκτεταμένη.

Τα σημαντικά γεγονότα της περιόδου συμβαίνουν τον 5^ο– 6^ο αιώνα, όπου εγκαταλείπεται το Κλήμα, η τότε πρωτεύουσα του νησιού, λόγω επιδρομών και σεισμών το Κλήμα και τον 8^ο-9^ο αιώνα κατά την Εικονομαχία, όπου οι Μηλίοι, μαζί με άλλους νησιώτες, επαναστατούν για θρησκευτικούς λόγους ενάντια στην κεντρική εξουσία της Κωνσταντινούπολης για θρησκευτικούς, μία επανάσταση η οποία καταπνίχτηκε.

Μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους, η Μήλος μαζί με τα περισσότερα νησιά του Αιγαίου κατακτούνται από τον Μάρκο Σανούδο, ο οποίος ιδρύει το Δουκάτου του Αρχιπελάγους με πρωτεύουσα τη Νάξο και στους κατοίκους της Μήλου επιβάλλεται οικονομικό και κοινωνικό σύστημα Φεουδαρχίας. Η δυσαρέσκεια και η εξουθένωση των ντόπιων γεωργών οδηγεί το 1268 σε επανάσταση. Οι Μήλιοι καταλαμβάνουν το Κάστρο ελπίζοντας για την βοήθεια του βυζαντινού στόλου, η οποία όμως δεν ήρθε ποτέ και έτσι το κίνημα καταπνίγηκε στο αίμα.

Η δυναστεία των Σανούδων κράτησε έως το 1361. Έπειτα, τους Σανούδους διαδέχτηκε η Δυναστεία των Κρίσπι μέχρι το 1566. Κατά τη δυναστεία τους εγκαταλείπεται το Κάστρο και η πρωτεύουσα μετατίθεται στο εσωτερικό της Μήλου, στην περιοχή Ζεφυρία. Εκείνη την περίοδο η Μήλος αρχίζει να γίνεται ορμητήριο πειρατών. Η αυτοκρατορία της Ανατολικής Μεσογείου (Βενετία) αδυνατεί να ελέγξει τις πειρατικές επιδρομές και το 1537 καταλαμβάνει τη Μήλο, για λογαριασμό των Τούρκων, ο ξακουστός πειρατής Χαϊρεντήν Μπαρμπαρόσα.

Στην αρχή της τουρκικής κατοχής (1566-1579) η Μήλος κυβερνάται από τον Ιωσήφ Ναζή, ο οποίος ήταν και ο τελευταίος δούκας των νησιών. Έπειτα, όλα τα Κυκλαδονήσια, συμπεριλαμβανομένης και της Μήλου περνάνε στη διοίκηση του σουλτάνου Μουράτ Γ΄. Στα χρόνια της τουρκοκρατίας η Μήλος ήταν σχετικά ευνοημένη, αφού οι Τούρκοι δεν κατοίκησαν μόνιμα το νησί, αλλά μόνο εισέπρατταν τους φόρους μέσω των Επιτρόπων (ντόπιων αρχόντων που εκλέγονταν από τον λαό κάθε Κυριακή της Ορθοδοξίας με καθήκοντα διοικητικά και εκκλησιαστικά). Έτσι, οι κάτοικοι της Μήλου μπόρεσαν να διατηρήσουν μία σχετική ελευθερία και να καλλιεργήσουν την σχέση τους με τη θάλασσα. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, αποσύρθηκαν οι κουρσάροι και άρχισαν τις λεηλασίες και τις επιδρομές οι Σαρακηνοί πειρατές (Μουσουλμάνοι).

Η τουρκική κυριαρχία διακόπτεται το 1770 με την εμφάνιση των Ρώσων στο Αιγαίο, αλλά μετά από μερικά χρόνια αποκαθίσταται και πάλι. Σημαντικό γεγονός αυτής της περιόδου είναι η παρακμή της  Ζεφυρίας ως πρωτεύουσας του νησιού και η πλήρη εγκατάλειψη το 1767.

Η Μήλος ήταν το τρίτο νησί στην Ελλάδα που επαναστάτησε ενάντια στους Τούρκους. Στις 11 Απριλίου του 1821 έγινε η πρώτη ναυμαχία του αγώνα στο λιμάνι του Αδάμαντα. Οι Μήλιοι, μην έχοντας δικό τους στόλο, βοήθησαν τη μοίρα σπετσιώτικων πλοίων να καταστρέψει τα τουρκικά πλοία.

Σημαντική ήταν και η συμμετοχή των Μηλίων στην ναυμαχία του Ναβαρίνου, όπου ο θάνατος του Μηλιού Πέτρου Μικέλη έδωσε αφορμή για την γενίκευση των εχθροπραξιών. Ο Πέτρος Μικέλης, εκτελώντας διαταγή του Άγγλου ναύαρχου Κόδριγκτον, πήγε στον Αιγύπτιο ναύαρχο Μωχαρέμ  Μπέη για να του πει να αποσύρει τον στόλο του και να παραμείνει ουδέτερος. Κατά την επιστροφή όμως  πυροβολήθηκε από έναν ναύτη του στόλου και ο θάνατός του ήταν η αφορμή για να αρχίσει η ναυμαχία του Ναυαρίνου και να καταστραφεί ο τουρκικο-αιγυπτιακός στόλος.

Το 1830 η Μήλος εντάσσεται και επίσημα στο Ελληνικό κράτος και αρχίζει να ακμάζει εκμεταλλευόμενη τον ορυκτό της πλούτο.

Στους Βαλκανικούς Πολέμους έχασαν τη ζωή τους πολλοί Μηλίοι. Για αυτούς αναγέρθηκαν το Ηρώον στην Πλάκα (για 97 αποθανόντες), καθώς και το Ηρώον στην κεντρική πλατεία του Αδάμαντα.

Στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο η Μήλος φιλοξενούσε τον Αγγλογαλλικό στόλο και ο Αδάμαντας χρησιμοποιήθηκε ως  ναυτική βάση για τον έλεγχο της Ανατολικής Μεσογείου από τις επιθέσεις των Γερμανικών υποβρυχίων.

Ενώ, στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο το νησί καταλήφθηκε από Γερμανούς στις 6 Μαΐου 1941 και απελευθερώθηκε 4 χρόνια αργότερα, σχεδόν τελευταίο, στις 9 Μαΐου 1944. Κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, οι Γερμανοί τοποθέτησαν ισχυρά αντιαεροπορικά συστήματα, ραντάρ και πυροβόλα, ενώ διάνοιξαν και στοές στον Αδάμαντα για τη φύλαξη  τροφών και πυρομαχικών. Οι κάτοικοι αντιστάθηκαν γενναία όλα τα χρόνια, πολλοί εξ αυτών έχασαν τη ζωή τους από την πείνα και τις πολεμικές συγκρούσεις, ενώ έγιναν πάρα πολλές καταστροφές και βομβαρδισμοί.

Το όνομά της οφείλεται στα μαλακά ηφαιστειογενή πετρώματά της, που έμοιαζαν τρυπημένα, όπως επίσης και στις πολλές τρύπες που υπάρχουν λαξεμένες στον βράχο πάνω στον οποίο είναι χτισμένη.

Στο κέντρο του χωριού δεσπόζει η εκκλησία του Αγίου Νικολάου, ενώ σε αυτό το χωριό σώζονται μοναδικοί, γραφικοί ανεμόμυλοι που παλιά χρησιμοποιούνταν για την άλεση σιτηρών και σήμερα οι περισσότεροι έχουν μετατραπεί σε ενοικιαζόμενα διαμερίσματα.

Στην Τρυπητή μπορείτε να απολαύσετε πανοραμική θέα στον κόλπο του Αδάμαντα και γαστρονομικά εδέσματα στα μεζεδοπωλεία και εστιατόρια του χωριού. Σε κοντινή απόσταση μπορείτε να επισκεφτείτε ακόμη και με τα πόδια τις Κατακόμβες και το Αρχαίο Θέατρο.

Τα δύο αυτά σχεδόν συνεχόμενα χωριά έχουν δημιουργηθεί σε δύο γειτονικούς λόφους, είναι πυκνοκατοικημένα και κτισμένα αμφιθεατρικά, ενώ παρουσιάζουν αξιόλογη εμπορική κίνηση. Ο «Καρόδρομος» στον Τριοβάσαλο αποτελεί κεντρικό σημείο του νησιού, μιας και εκεί βρίσκονται αρκετές τράπεζες, δημόσιες υπηρεσίες,  καφενεία και εμπορικά καταστήματα. Τέλος, στον Τριοβάσαλο και στον Πέρα Τριοβάσαλος μπορείτε να επισκεφτείτε τις  δύο αξιόλογες εκκλησίες των χωριών αυτών, τον  Άγιο Σπυρίδωνα και τον Άγιο Γεώργιο αντίστοιχα.

Πλάκες

Οι Πλάκες, μικρό χωριουδάκι με άσπρα σπίτια και σοκάκια, βρίσκονται ανάμεσα στην Πλάκα και τον Τριοβάσαλο. Χτίστηκαν στις υπώρειες του Κάστρου και πήραν το όνομά τους  (που σημαίνει ίσιωμα) από το ότι η περιοχή ήταν επίπεδη.  Αν βρεθείτε στις Πλάκες, μπορείτε να επισκεφτείτε την εκκλησία του χωριού, τον Άγιο Χαράλαμπο, στον  οποίο θα βρείτε μία από τις παλαιότερες εικόνες του νησιού, την Παναγία την Ακραδιώτισσα. Τέλος, από τις Πλάκες μπορείτε να μεταβείτε εύκολα και γρήγορα στην εκπληκτική παραλία της Πλάθιενας

Τα Πολλώνια είναι το δεύτερο λιμάνι της Μήλου μετά τον Αδάμαντα, ενώ πήραν το όνομά τους πιθανόν από το ναό του Απόλλωνα που υπήρχε στο Φάρο της Πελεκούδας (στα αριστερά του οικισμού).

Απέχουν σχεδόν 10 χιλιόμετρα από τον Αδάμαντα και 14 από την Πλάκα, ενώ από εκεί συντελείται η επικοινωνία με την Ψάθη, το λιμάνι της γειτονικής Κίμωλου. Μικρά σκάφη, θαλάσσιο ταξί και Ferry-Boat  σας μεταφέρουν το πολύ σε 30 λεπτά από τα Πολλώνια στην Κίμωλο.

Ο οικισμός αυτός διαθέτει παραλία με πλούσια αμμουδιά, πολλά ενοικιαζόμενα δωμάτια και ξενοδοχεία, καθώς και αρκετές ταβέρνες, εστιατόρια και νησιωτικά καφενεία που απλώνονται μέχρι το δεξί άκρο του οικισμού, την εκκλησία της Aγ. Παρασκευής. Στον μόλο που βρίσκεται μπροστά από την εκκλησία μπορείτε να βρείτε τα αλιευτικά σκάφη των ντόπιων που κάθε πρωί έρχονται φορτωμένα με ψάρια, χταπόδια και αστακούς, ενώ από εκεί ξεκινάνε και εκδρομικά καραβάκια για τη Σπηλιά του Παπάφραγκα και τα Γλαρονήσια.

Στην αριστερή πλευρά των Πολλωνίων βρίσκεται το εκκλησάκι του Άγιου Νικόλα και η Πελεκούδα, μια γραφική χερσόνησος που αξίζει να επισκεφτείτε, μιας και σύμφωνα με την παράδοση το ζευγάρι που κάθεται στον μικρό βράχο σε σχήμα καρέκλας που βρίσκεται εκεί, μένει μαζί αιώνια.

Το όνομά της  οφείλεται  στο επίπεδο έδαφος πάνω στο οποίο χτίστηκαν τα σπίτια των πρώτων κατοίκων της, όταν πλέον το Κάστρο δεν μπορούσε να στεγάσει όλο τον πληθυσμό.

Χτισμένη σε ύψωμα 220 μέτρων  πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας, με νησιώτικο χρώμα και κυκλαδίτικη αρχιτεκτονική, με πλακόστρωτα γραφικά σοκάκια που κτίστηκαν αρχικά για την προστασία από τους πειρατές, με μικρά παραδοσιακά μαγαζάκια, εστιατόρια και καφετέριες και με μαγευτική θέα στον κόλπο της Μήλου, η Πλάκα συνθέτει ένα σκηνικό απείρου κάλους που πρέπει να επισκεφτείτε και να περιηγηθείτε. (Απαγορεύεται η κυκλοφορία των αυτοκινήτων.)

Στην κορυφή του λόφου της Πλάκας βρίσκεται το επιβλητικό  Ενετικό «Κάστρο» του 13^ου αιώνα  από το οποίο μπορείτε να απολαύσετε ειδυλλιακά ηλιοβασιλέματα με υπέροχα χρώματα και πανοραμική θέα προς τον κόλπο του νησιού, καθώς και σε γειτονικά κυκλαδονήσια. H Kοίμηση της Θεοτόκου ή Mέσα Παναγιά είναι η εκκλησία που θα συναντήσετε στην κορυφή του Κάστρου, ενώ ανηφορίζοντας και κατηφορίζοντας προς και από το Κάστρο θα δείτε άλλη μία πανέμορφη εκκλησία, χτισμένη σε μαύρο βράχο, την Yπαπαντή του Xριστού ή Παναγία Θαλασσίτρα. Ακόμα, μην παραλείψετε να επισκεφτείτε την μητρόπολη του νησιού, την Παναγία την Κορφιάτισσα, η οποία θα σας προσφέρει ένα ονειρεμένο ηλιοβασίλεμα από την μαρμάρινη αυλή της.

Δημιουργήθηκε από τους Βενετούς τον 13^οαιώνα, άνθισε και έγινε η πρωτεύουσα του νησιού χάρη στην ύπαρξη των πειρατών και εγκαταλείφθηκε το 1767 λόγω της καταστροφής της από τους σεισμούς και λόγω των επιδημίες που προκλήθηκαν από τα αέρια των ρηγμάτων και ανάγκασαν τους κατοίκους της να μετοικίσουν.

Σήμερα η Ζεφυρία αποτελεί έναν ζωντανό αγροτικό οικισμό με περίπου 150 κατοίκους και περνώντας από εκεί οδηγείστε στις παραλίες της Αγίας Κυριακής και του Παλαιοχωρίου.

Ο Αδάμαντας είναι το κύριο λιμάνι του και η πρώτη εικόνα που θα αντικρύσετε καθώς πλησιάζετε με το καράβι.

Χτισμένος στα βόρεια του κόλπου, ο Αδάμαντας ή «Αλαμάντο», όπως ονομαζόταν παλιότερα, κατοικείται από το 1824. Χτίστηκε από Κρήτες κυνηγημένους πρόσφυγες από τα Σφακιά, οι οποίοι ήρθαν στη Μήλο μετά την αποτυχημένη και αιματηρή επανάστασή τους έναντι των Τούρκων, ενώ σήμερα διαθέτει περίπου 1100 κατοίκους.

Η παραλιακή αυτή νησιωτική πολιτεία απαρτίζεται από κάτασπρα σπιτάκια με ανθοστόλιστες μικρές αυλές και στενά ήσυχα δρομάκια, που όλα μαζί συνθέτουν μία εικόνα εξαίσιας κυκλαδίτικης ομορφιάς. Ο Αδάμαντας τους καλοκαιρινούς μήνες σφύζει από ζωή. Σε αυτό το χωριό μπορείτε να συνδυάσετε την ξεκούραση και την ηρεμία με τη νυχτερινή ζωή και τη διασκέδαση, ενώ παράλληλα σας παρέχει και όλα όσα χρειάζονται για άνετες και ευχάριστες διακοπές: καφέ , εστιατόρια , ουζερί, πιτσαρίες, ψησταριές , σουβλατζίδικα, bar, club, εμπορικά καταστήματα, σούπερ μάρκετ, τράπεζες, λιμεναρχείο, τελωνείο, ιατρείο, φαρμακείο, οδοντιατρείο, πρακτορείο ελληνικού και διεθνούς τύπου, κλπ. Εδώ είναι παρούσα και η νυχτερινή ζωή του νησιού, με μπαράκια με πολυποίκιλη μουσική που ανεβάζουν τους ρυθμούς και το τέμπο της διασκέδασης μέχρι τις πρώτες πρωινές ώρες.

Στα αριστερά του λιμανιού θα βρείτε το πάρκινγκ και έπειτα τη συνοικία της Λαγκάδας με την ομώνυμη παραλία,  ενώ στα δεξιά του λιμανιού εκτείνεται ο κεντρικός παραθαλάσσιος δρόμος που οδηγεί στην κεντρική πλατεία του χωριού, όπου θα συναντήσετε τη στάση των λεωφορείων, καθώς και τα ταξί. Στη μία πλευρά του παραθαλάσσιου αυτού δρόμου υπάρχει εκτεταμένο πλακόστρωτο πεζοδρόμιο, καφετέριες, εστιατόρια και  τουριστικά μαγαζάκια, καθώς και τα δημοτικά Ιαματικά Λουτρά του Λάκκου, ενώ στην αριστερή πλευρά του βρίσκονται οι σχετικά νέες λιμενικές εγκαταστάσεις, οι οποίες σε συνδυασμό με την ασφάλεια που προσφέρει το φυσικό λιμάνι, καθιστούν τον Αδάμαντα κατάλληλο για yachting. (Από εκεί επίσης  ξεκινάνε και οι  εκδρομές με σκάφη και περιηγητικά ιστιοπλοϊκά για τις δυσπρόσιτες παραλίες του νησιού και για τον γύρω της Μήλου και της Κιμώλου.)

Εάν θέλετε να κολυμπήσετε, ο Αδάμαντας σας το προσφέρει και αυτό. Σε μικρή απόσταση και προσβάσιμες χωρίς μεταφορικό μέσο, μπορείτε να βρείτε τις παραλίες της Λαγκάδας (500 μέτρα από το κέντρο του Αδάμαντα) και του Παπικινού (1χλμ από τον Αδάμαντα).