Στις 12 τα μεσάνυχτα της 31ης Δεκεμβρίου 1939 η Κοζάνη υποδέχεται το νέο έτος ακούγοντας το πρώτο «νταγκ» του Μαμάτσιου, του μεγάλου ρολογιού τεσσάρων όψεων που τοποθετήθηκε στον έβδομο όροφο του καμπαναριού του Αγίου Νικολάου στην κεντρική πλατεία της πόλης.

Το νέο υπερσύγχρονο για την εποχή εκείνη ρολόι ήταν μία γενναιόδωρη προσφορά προς το δήμο και το λαό της Κοζάνης του Κωνσταντίνου Μαμάτσιου, άξιου τέκνου και μεγάλου ευεργέτη της πόλης, που μετά τη μετανάστευση του στις Η.Π.Α. εξελίχτηκε σε δαιμόνιο έμπορο, συχνού ευεργέτη της γενέθλιας πόλης του, μεγάλου δωρητή λίγα χρόνια αργότερα (1959) και του Μαμάτσειου Νομαρχιακού Νοσοκομείου Κοζάνης, που φέρει από τότε τιμητικά το όνομά του. Χαριτολογώντας οι Κοζανίτες ονομάζουν το ρολόι τους Μαμάτσιο, το όνομα δηλαδή του δωρητή του και περιμένουν με αγωνία, αλλά και αγαλλίαση κάθε νέο χτύπημά του.
Ο ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ
Ο Ιερός Μητροπολιτικός Ναός του Αγίου Νικολάου χτίστηκε το 1664, πριν ακόμα μεταφερθεί η έδρα της Επισκοπής από τα Σέρβια στην Κοζάνη, με πρωτοβουλία του Κοζανίτη άρχοντα Χαρίση Τράντα. Ο Τράντας επιστρέφοντας από τη Ρωσία, όπου επί χρόνια ζούσε δίπλα σε κάποιον ευκατάστατο θείο του -αξιωματικό του ρωσικού στρατού, ο οποίος τον έχρισε μετά το θάνατό του γενικό κληρονόμο του- πάσχισε πολύ για τον καλλωπισμό της πόλης. Κατασκεύασε βρύσες σε διάφορα σημεία του οικισμού, φύτεψε αιωνόβια πλατάνια κι έφτιαξε σκεπαστή αγορά και κατάφερε να αποσπάσει από την Υψηλή Πύλη το φιρμάνι σουλτανικό διάταγμα) της άδειας ανέγερσης της νέας εκκλησίας. Είχε προηγηθεί, πάλι με δικές του ενέργειες, η ανακήρυξη της Κοζάνης σε μαλικιανέ, πέρασε δηλαδή στη δικαιοδοσία της μητέρας του Σουλτάνου και στο πλαίσιο αυτών των προνομίων της παραχωρήθηκε από την Υψηλή Πύλη και η άδεια οικοδόμησης του νέου ιερού ναού. Η επιλογή του Αγίου Νικολάου ως προστάτη της νέας εκκλησίας ήταν πάλι προσωπική επιλογή του Τράντα. Ο Άγιος Νικόλαος, θαλασσινός άγιος για τους Έλληνες και την ορθόδοξη παράδοση, είναι ιδιαίτερα αγαπητός στους ορθοδόξους της Ρωσίας. Ακολουθώντας πιθανώς αυτή την παράδοση και μεταφέροντας στην πατρίδα κάποιες από τις εκεί συνήθειες, όπως οι ξενιτεμένοι πάντα συνήθιζαν κι ακόμα συνηθίζουν, ο Τράντας τον επέλεξε και σαν προστάτη άγιο της νέας εκκλησίας κι ας μην είχε εδώ θαλασσινούς να προστατέψει!
Οι περιστάσεις επέβαλλαν οι εκκλησίες να μη τραβούν την προσοχή του κατακτητή, όσα προνόμια κι αν είχαν οι πόλεις και γι’ αυτό το λόγο ο Άγιος Νικόλαος χτίστηκε χαμηλός και στην αρχή τουλάχιστον χωρίς κωδωνοστάσιο.
ΤΟ ΚΑΜΠΑΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ
Άδεια ανέγερσης κωδωνοστασίου δόθηκε το 1728 επί Σουλτάνου Αχμέτ Γ΄ για ν’ αποκτήσει η εκκλησία «σήμαντρα σιδερένια και ξύλινα». Προγενέστερα, το 1721 με την εκ θεμελίων νέα ανέγερση της εκκλησίας είχαν τοποθετηθεί σ’ αυτή μεγάλες καμπάνες, αλλά ο ήχος τους ενοχλούσε τους μουσουλμάνους κατοίκους των τριγύρω από την πόλη τουρκικών χωριών, οι οποίοι ζήτησαν και πέτυχαν την απαγόρευση της κωδωνοκρουσίας. Ένα σουλτάνικο φιρμάνι του 1729, που σώζεται στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης, απαγορεύει στους Κοζανίτες να χρησιμοποιούν καμπάνες, αλλά επιτρέπει τα σήμαντρα. Ωστόσο για πολύ λίγο χρησιμοποιήθηκαν μόνο τα σήμαντρα. Η απαγόρευση σύντομα ξεχάστηκε και οι Κοζανίτες ξαναχτύπησαν τις δύο βροντερές καμπάνες όταν, το 1730, ιστορήθηκε η εκκλησία. Από τότε δεν φαίνεται να σταμάτησαν να χτυπούν οι καμπάνες στην Κοζάνη, τοποθετημένες αρχικά σε ένα μικρό κωδωνοστάσιο δίπλα στην εκκλησία. Την εποχή που δεν επιτρεπόταν η κωδωνοκρουσία και καθώς ο ήχος των σημάντρων δεν έφτανε αρκετά μακριά, οι πιστοί καλούνταν στις θείες λειτουργίες από το νεωκόρο ή ειδικό κράχτη.
Το 1855 οι Κοζανίτες αποφασίζουν να χτίσουν ένα ψηλό και επιβλητικό καμπαναριό, τετράγωνο, εμβαδού 42 m2, ψηλότερο τότε και μέχρι πρόσφατα από κάθε άλλο κτίριο στην πόλη, με προσανατολισμό τέτοιο ώστε κάθε μία από τις τέσσερις πλευρές του ν’ αντιστοιχεί σ’ ένα από τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα με 6 ορόφους και 26 μέτρα ύψος, για την εποχή του πύργος σωστός, από τον κάλφα πρωτομάστορα) Ανδρέα από τηΣέλιτσα τη σημερινή Εράτυρα του Βοΐου), όπως μαρτυρεί και η επιγραφή στον ανατολικό τοίχο του ισογείου, επάνω και δεξιά. Το καμπαναριό, που είναι από τότε και μέχρι σήμερα εμφανές σημείο και σήμα κατατεθέν της Κοζάνης και δεν κατάφεραν να λαβώσουν και να ταράξουν ούτε ο πόλεμος του 1940, ούτε ο βομβαρδισμός της πόλης από τα γερμανικά στούκας τον Απρίλη του 1941, που ισοπέδωσε ολοκληρωτικά το δεύτερο όροφο του Δημαρχείου δίπλα, ούτε ο μεγάλος σεισμός των 6,6R το Μάιο του 1995.
Το πρώτο μέρος του κωδωνοστασίου χτίστηκε, όπως βεβαιώνουν και οι εγγράμματες αναφορές στις τέσσερις όψεις του, το 1855 με συνολικό κόστος 62.152 γρόσια και 37 παράδες, χρήματα που αρχικά είχαν συγκεντρωθεί για την ανέγερση σχολείου, γυμνασίου και η παροχή τους στην κατασκευή του καμπαναριού ξεσήκωσε πολλές διαμαρτυρίες. Στην κορυφή του τρούλου, αντί σταυρού, που απαγορευόταν (αν και οι Κοζανίτες στην αρχή προσπάθησαν και για λίγο καιρό πέτυχαν να παραβλέψουν την απαγόρευση1) τοποθέτησαν ένα μεταλλικό περιστέρι με ανοιχτές φτερούγες, που από μακριά έδινε την εντύπωση σταυρού.
Το 1904 οι Κοζανίτες καταφέρνουν, με τη βοήθεια συνεισφορών συμπατριωτών τους της Θεσσαλονίκης -στη μακεδονική πρωτεύουσα έδρευε πάντα, ακόμη και πριν την απελευθέρωση και μέχρι σήμερα, μία πολυπληθής και ιδιαίτερα δραστήρια κοινότητα Κοζανιτών- να αποκτήσουν μία τεράστια καμπάνα, βάρους πολλών οκάδων, την οποία βιαζόταν να τοποθετήσουν στο κωδωνοστάσιο για να ακούγεται ο ήχος της από μακριά. Έστειλαν τότε επιστολή προς τον Μητροπολίτη Κωνστάντιο, ο οποίος, σα μέλος της Ιεράς Συνόδου, βρισκόταν την εποχή εκείνη στην Κωνσταντινούπολη και τον πληροφορούσαν για τη βιασύνη τους να τοποθετήσουν στο καμπαναριό τη νέα μεγάλη καμπάνα. Ο Κωνστάντιος τους προέτρεψε να μη βιαστούν και να περιμένουν μέχρι να γυρίσει και ο ίδιος στην Κοζάνη το Μάρτιο του 1905 για να είναι παρών στην πρώτη κρούση της και ν’ αποφευχθούν πιθανόν δυσάρεστα επεισόδια από πλευράς των Τούρκων της περιοχής.
Το πρώτο ρολόι του κωδωνοστασίου, μίας μόνο όψεως, ήταν δωρεά του Ηλία Κουτσιμάνη και τοποθετήθηκε στην ανατολική πλευρά κάποια στιγμή πριν το 1867(χρονιά θανάτου του δωρητή του). Το 1939 προστέθηκε ο έβδομος όροφος, όπου και τοποθετήθηκε το νέο ρολόι τεσσάρων όψεων, δωρεά του Κωνσταντίνου Μαμάτσιου, άξιου τέκνου και μεγάλου ευεργέτη της πόλης. Τον Απρίλιο του 1941μετά την εισβολή των γερμανικών στρατευμάτων στην Ελλάδα (6 Απριλίου 1941) και τον βομβαρδισμό λίγες μέρες αργότερα της Κοζάνης (10 Απριλίου 1941), ο πρώτος όροφος του Δημαρχείου δίπλα καταστράφηκε ολοκληρωτικά. Από τα θραύσματα η ανατολική και η νότια πλευρά των τριών πάνω ορόφων του κωδωνοστασίου υπέστη επιπόλαια, ανεξίτηλα ωστόσο, τραύματα, το ίδιο όμως παρέμεινε ακλόνητο.
Όπως η παράδοση διασώζει, ο λόγος που ο αείμνηστος Κωνσταντίνος Μαμάτσιος θέλησε να κατασκευάσει το ρολόι στο καμπαναριό, προέκυψε από μία προσωπική του εμπειρία. Την εποχή που πήγαινε σχολείο, δεν υπήρχαν ρολόγια και το πρωινό ξύπνημα ήταν ιδιαίτερα δύσκολο και γι’ αυτόν και για όλους τους συμμαθητές του. Έτσι καθημερινά πολλά παιδιά αργούσαν να πάνε στο μάθημα. Λίγα χρόνια αργότερα, μόλις κατάφερε να ορθοποδήσει οικονομικά, ο Κωνσταντίνος Μαμάτσιος φρόντισε να κατασκευαστεί στην πλατεία της πόλης, το ρολόι ώστε να διευκολύνει με αυτόν τον τρόπο, όλο τον κόσμο, κυρίως τους μαθητές και να μην αργούν στα μαθήματά τους. Στη δεκαετία του 1940 οι Κοζανίτες στις 12 το μεσημέρι διέκοπταν τις δουλειές τους χειμώνα καλοκαίρι ακούγοντας τους 12 χτύπους του ρολογιού του Αγίου Νικολάου και με αυτό τον τρόπο ειδοποιούνταν όλοι. Συζητώντας με τους φίλους τους έλεγαν «πάμε, χτύπησε το νταγκ» και αν δεν ήξεραν την ώρα ρωτούσαν ο ένας τον άλλο «χτύπησε το νταγκ»;
Αισθήματα ευγνωμοσύνης και οι κρυφοί παιδικοί πόθοι προς τον Άγιο Νικόλαο που τον βοήθησε να προκόψει οδήγησαν τον Κωνσταντίνο Μαμάτσιο στη δωρεά του μεγάλου ρολογιού του Αγίου Νικολάου. Η επιστολή του συγκινεί:
Bristol Conn 12/1939…
…και τώρα έρχομαι να σας πω και μερικά από τα μικρά μου χρόνια. Όταν ήμουν μικρό παιδάκι πολύ φτωχό και ορφανό από μητέρα και πατέρα, αλλά δόξα το Θεό τον Παντοδύναμο δεν αφήνει να χαθείς όταν ελπίζεις. Μετά το θάνατο της μητέρας μου πολλάκις τα βράδια πήγαινα στην κάτω πόρτα του Αγίου Νικολάου και με δάκρυα προσευχόμουν…. εκεί έβρισκα την ανακούφιση… προσευχόμουν κι έκλαιγα πικρά… πιο πολύ όταν έλεγα για τη μητέρα μου …όταν ενθυμούμαν το πώς είχε πεθάνει δίχως να δύναμαι να την προσφέρω κάτι …το ελάχιστον εις την ασθένειαν της διότι δεν είχαμε τίποτα… ούτε αρρωστικό… Ούτε γιατρούς ούτε φάρμακα… αν και ήμουν μικρός την ενθυμούμαι καλά τρεις άρρωστη δίχως καμιά βοήθεια… συλλογίζομαν και έκλαιγα με πόνο της καρδιάς μου, δια την απώλεια της μητέρας μου, πολλάκις εις την κάτω πόρτα του Αγίου Νικολάου, όπου δε με έβλεπε κανείς να προσευχόμουν με πολλές μετάνοιες παρακαλούσα τον Παντοδύναμον Θεόν και την Παναγία και τον Άγιο Νικόλαο όπως με ελεήσουν και με βοηθήσουν, με οδηγήσουν στο καλό, ζητούσα όπως με στείλουν σε κανένα άλλο μέρος του κόσμου… όπου εσύ γνωρίζεις Παναγία μου και οδήγησέ με στην πρόοδο και στον καλό δρόμο… Και πάντοτε έλεγα όταν τελείωνα την προσευχή μου. Θα σου στείλω κάτι τι λαμπρόν δια το καμπαναριό σου… ύστερα από 35 χρόνια ακατάπαυστης δουλειάς όλα πήγαν δεξιά και ιδίως η υγεία μου και τώρα έρχομαι όπως πληρώσω την προσφορά μου με ένα ωρολόγι… Με 4 πρόσωπα δια να φαίνεται από τις τέσσερις πλευρές και αν είναι δυνατόν να γίνει ενάμισι μέτρο…
Σήμερα το καμπαναριό του Αγίου Νικολάου με το ρολόι δωρεά του Κωνσταντίνου Μαμάτσιου στέκει επιβλητικό στην καρδιά του ιστορικού κέντρου της Κοζάνης, σήμα κατατεθέν της πόλης, σημείο αναφοράς και συνάντησης κατοίκων και ξένων και κοσμεί κάθε τι που αναφέρεται στην ιστορία και στην πορεία της Κοζάνης στο χώρο και στο χρόνο. Ο Άγιος Νικόλαος αναγνωρίσθηκε ως πολιούχος της πόλης της Κοζάνης με το Βασιλικό Διάταγμα της 9ης Απριλίου 1953 και φέρει όλα αυτά τα χρόνια της συνύπαρξής μας τον τίτλο του στοργικού και πάντα προστάτη παππού της Κοζάνης.
Κοζάνη, Ιανουάριος 2013
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Στα παλαιολιθικά χρόνια ανάγεται η ύπαρξη ζωής στο νομό Κοζάνης.

Οι κάτοικοι του νομού είναι γνήσιοι απόγονοι των αρχαίων Ελιμιωτών Μακεδόνων, που ανήκαν στα βορειοδυτικά ελληνικά φύλα.

Με την κάθοδό τους στο χώρο αυτό αφομοίωσαν τον προελληνικό πληθυσμό, τους Πελασγούς, που ήταν εγκατεστημένοι στην περιοχή από την Νεολιθική εποχή.

Αξιόλογα δείγματα της πολιτιστικής ζωής των αρχαίων κατοίκων και της επαφής τους με τον υπόλοιπο ελληνικό κόσμο από την 7η ακόμηχιλιετία π.Χ. είναι δείγματα ειδωλίων κυκλαδικής τέχνης, αγγεία μυκηναϊκής εποχής και άλλα αρχαιολογικά ευρήματα από τη Νεολιθική εποχή μέχρι τη Ρωμαϊκή κτήση, τα οποία ανακαλύφθηκαν πρόσφατα στο χώρο της αρχαίας Αιανής, αλλά και στον ευρύτερο χώρο του νομού.

Ο Φίλιππος ο Β΄ (359 – 336π.Χ.) ενσωμάτωσε τα κρατίδια της άνω Μακεδονίας στο ενιαίο Μακεδονικό Βασίλειο.

Στην εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην Ασία η ελιμιωτική τάξη των πεζεταίρων με επικεφαλή το στρατηγό Κοίνο δόξασε το μακεδονικό όνομα σε όλες τις μάχες μέχρι τον Ινδό ποταμό.

Μετά τη μάχη της Πύδνας το έτος 176 π.Χ. η περιοχή υποτάχθηκε στους Ρωμαίους.

Η Ελίμεια, η Εορδαία, η Λυγκηστίδα και η Πελαγονία απετέλεσαν την “Τέταρτη Μερίδα”,μια δηλαδή από τις τέσσερις ανεξάρτητες δημοκρατίες, στις οποίες διαίρεσαν τη Μακεδονία οι Ρωμαίοι.

Στην περιοχή έχουν βρεθεί αρχαιότητες της Ρωμαϊκής περιόδου, ερείπια οικοδομημάτων, βωμός, τμήμα υδραγωγείου, αγάλματα, νομίσματα, τάφοι και βάσεις κιόνων – στη θέση Τρίδενδρο, στο λόφο του Αγίου Ελευθερίου, στη θέση της Μπήλιως τα μνήματα και στη θέση Τζιαμάρα.

Κατά τα έτη 1100 – 1300 ιδρύθηκε ο συνοικισμός Καλύβια (Παλιόσπιτα), στη θέση Σιώποτο ίχνη του οποίου διατηρούνται μέχρι σήμερα.

Οι κάτοικοι του οικισμού αυτού έχτισαν ναό, επάνω σε λόφο προς τα ΝΑ, όπου υπήρχαν ερείπια αρχαίου βωμού, στη μνήμη του Αγίου Αθανασίου.

Στα Βυζαντινά χρόνια η περιοχή διοικητικά ανήκε στο Β΄ Θέμα της αυτοκρατορίας όπως και η υπόλοιπη Μακεδονία.

Μετά τη μάχη του Κοσσυφοπεδίου της Σερβίας, το 1389 μ.Χ. η περιοχή περιήλθε στην κυριαρχία των Τούρκων και παρέμεινε υποδουλωμένη επί 523 χρόνια.

ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ
 Το 1392 άποικοι προερχόμενοι από την Πρεμέτη, το Μπιθικούκιο και την Κόζδιανη της Ηπείρου, κατάφυγαν κυνηγημένοι από τους Τουρκαλβανούς στην περιοχή βόρεια της Σέλιτσας (που μέχρι σήμερα ονομάζεται Παλιοκόζδιανη) και στη συνέχεια μεταναστεύοντας ανατολικά συνάντησαν τον χριστιανικό οικισμό στα Καλύβια.

Οι κάτοικοι των Καλυβιών δεν τους αποξένωσαν, αλλά τους υποχρέωσαν να χτίσουν τις κατοικίες τους ανατολικότερα.

Οι νέοι κάτοικοι ονόμασαν την περιοχή Τζαμουριά διασώζοντας το πατρωνύμιο της παλιάς τους περιοχής.

Σήμερα η περιοχή ονομάζεται Τζάμπρα.

Επίσης το βραχώδη λόφο επάνω από την Τζάμπρα τον ονόμασαν Σκρίκα ή Σκίρκα (Σκ’ρκα), που σημαίνει βραχώδες ύψωμα.

Αν και υπάρχουν διάφορες εκδοχές για το όνομα της πόλεως η επικρατέστερη είναι πως οι άποικοι αυτοί της Ηπείρου ονόμασαν το νέο οικισμό Κόσδιανη που στη συνέχεια μετατράπηκε σε Κόζιανη και οι μετέπειτα λόγιοι το μετασχημάτισαν σε Κοζάνη.

Λίγα χρόνια αργότερα οικογένειες από τα Σέρβια και το Δρέπανο μετοικίζουν και ενισχύουν τον οικισμό της Κόσδιανης. Οι κάτοικοι παλιών και νέων οικισμών ενώνονται σε μια νέα ενιαία κοινότητα, χτίζουν την εκκλησία τους, κατασκευάζουν υδραγωγεία και κρήνες

 Το 1612 λόγω των διώξεων που υπέστησαν από τους Κονιάρηδες Τούρκους, κάτοικοι από τα ‘Αγραφα και τη Θεσσαλία κατάφυγαν στην Κοζάνη η οποία αποτελεί πλέον μια ελληνική κοιτίδα πολιτισμού μέσα στον τούρκικο ωκεανό που την περιβάλλει.

Το 1646 νέοι άποικοι από την Θεσσαλία, από το χωριό Χόρμοβο, έρχονται και χτίζουν τα σπίτια τους στη Σκ’ρκα και στα περίχωρα της πόλης.

Τρία χρόνια αργότερα το 1649 εκατόν είκοσι οικογένειες από το χωριό Κτένι υπό την αρχηγία του προεστού τους Ιωάννη Τράντα, εγκαταστάθηκαν στη θέση Κρεβατάκια. Ο γιος του Ιωάννη Τράντα, Χαρίσιος, κατόρθωσε να λάβει Σουλτανικό διάταγμα με προνόμια για τους κατοίκους της πόλης “Μαλικανές”, η πόλη δηλαδή ήταν υπό την προστασία της Σουλτανομήτορος: απαγορευόταν να μένουν ως μόνιμοι κάτοικοι οι Μουσουλμάνοι στην πόλη, χορηγήθηκαν παραχωρήσεις για την εξάσκηση των θρησκευτικών τελετών και των πανηγυριών, όταν πρόκειται να μπει κάποιο στρατιωτικό σώμα στην πόλη, η μουσική έπαυε και τα άλογα εκπεταλώνονταν.

  Ο Χαρίσιος Τράντας έκτισε μεγαλοπρεπή οικήματα, και στόλισε την πόλη με πλατάνια και κρήνες.

Το 1664 θεμελίωσε τον ναό του Αγίου Νικολάου ο οποίος ανακαινίστηκε το 1721. Θεωρείται ο πρώτος άρχοντας της πόλης (Μπασιάς).

Οι κάτοικοι ήταν ελεύθεροι από κάποιους φόρους.

Ήδη είχε αρχίσει η εμπορική επαφή των Κοζανιτών με τα μεγάλα αστικά κέντρα, Κωνσταντινούπολη, Ουγγαρία, Πολωνία, Γερμανία.

Ο πρίγκιπας της Τρανσυλβανίας Ράκοζι, το 1667, παραχωρεί στους Κοζανίτες εμπορικά προνόμια και έτσι από πραματευτάδες γίνονται ιδρυτές μεγάλων οίκων στις παραδουνάβιες χώρες.

Δημιουργήθηκαν οι ονομαστές κοινότητες των Κοζανιτών στο Ζέμουν (Σέμλινο), στη Βιέννη, στη Βούδα, στην Πέστη, το Βουκουρέστι και σε άλλες πόλεις της Αυστροουγγαρίας. Τα προϊόντα που εμπορεύονται είναι κιλίμια, αλατζάδες, κάπες, νήματα, μεταξωτά, κρόκος, κρασιά, δέρματα και υφαντά.

Η επαφή αυτή με την Ευρώπη προάγει οικονομικά, πνευματικά και κοινωνικά την πόλη.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

    Σε όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας λειτουργούσαν υποτυπώδη σχολεία.

Το πρώτο οργανωμένο σχολείο στην Κοζάνη λειτούργησε στο τέλος του 17ου αιώνα με πρώτο δάσκαλο τον Γρηγόριο Κονταρή ο οποίος δίδασκε Αριστοτέλη και Θεολογία.

Το 1668 ιδρύθηκε η βιβλιοθήκη της Κοζάνης που στην αρχή λειτούργησε σαν σχολική βιβλιοθήκη και στη συνέχεια προμηθευόταν βιβλία μέσω ειδικού επιτετραμμένου από τη Βιέννη.

Μεγάλος αριθμός βιβλίων προήλθε από δωρεές.

Σήμερα αριθμεί 120.000 τόμους, σπάνιες εκδόσεις, παλαιά έγγραφα και χειρόγραφα, παλαιότερο των οποίων είναι ένα ευαγγελιστάριο του 1022.

Το 1745 ιδρύθηκε με την ενίσχυση των αποδήμων της Ουγγαρίας η Στοά.

Ο πρώτος της δάσκαλος ήταν ο Ευγένιος Βούλγαρης ο οποίος δίδασκε θετικές επιστήμες (Wolff, Locke, Leibniz).

Οι διάδοχοι του Βούλγαρη – ιερείς στην πλειοψηφία τους–δεν διέθεταν γνώσεις θετικών επιστημών και σκοπός της εκπαίδευσης πλέον ήταν η χρηστότητα των ηθών και η γλωσσική κατάρτιση.

 Λόγω του συντηρητισμού της διοίκησης και της κοινωνίας και λόγω της έλλειψης διδακτικού προσωπικού η απήχηση του Διαφωτισμού ήταν περιορισμένη.

Αντίθετα οι απόδημοι της Κοζάνης συνέβαλαν στο φωτισμό του γένους.

Το 1756 ιδρύεται η Σχολή της Κομπανίας, που χρηματοδοτούνταν από τους απόδημους Κοζανίτες στην Ουγγαρία και λειτούργησε περίπου 15 χρόνια.

Λόγω του φόβου των Τούρκων έποικοι από τις γύρω κωμοπόλεις και τα χωριά ήρθαν στην Κοζάνη.

Ο 18ος αιώνας κλίνει με επιδρομές των μπέηδων του Καρατζιλαρίου και των Καραγιαννίων. Επί τέσσερις μέρες η πόλη λεηλατούνταν άγρια και φονεύθηκαν πολλοί κάτοικοι. Το 1787 σχηματίστηκαν δύο πολιτικές φατρίες, η μία είχε αρχηγό τον Ρούση Γ.Κοντορούση, αριστοκρατικό και Αλήφρονα, και η άλλη είχε αρχηγό τον Γ. Αυλιώτη, δημοκρατικό και εχθρό του Αλή πασά.

Ξεσπά εμφύλια αιματηρή διαμάχη με θλιβερά ανοσιουργήματα, η οποία αποδυνάμωσε κοινωνικά και οικονομικά την πόλη.

19ος αιώνας
     Οι απόδημοι Κοζανίτες εξελίσσονται πνευματικά, προωθούν τις ιδέες του Διαφωτισμού, αγωνίζονται για την απελευθέρωση της πατρίδας τους και συμμετέχουν στη Φιλική εταιρεία.

Σημαντικές προσωπικότητες της εποχής είναι:

Γεώργιος Λασσάνης (1793–1870). Φιλόλογος, συγγραφέας, μέλος της Φιλικής Εταιρείας και υπασπιστής του Αλέξανδρου Υψηλάντη.
Γεώργιος Σακελλάριος (1767–1838). Λογοτέχνης, ιστοριογράφος και γιατρός
Νικόλαος Κασομούλης (1795–1871) Συγγραφέας, μέλος της Φιλικής Εταιρείας, ηγέτης της εξέγερσης στη Μακεδονία. Τιμήθηκε με αξιώματα από το ελληνικό κράτος
Χαρίσιος Μεγδάνης (1768–1823). Ιερέας, γιατρός, συγγραφέας και καθηγητής στην Πέστη.
Γεώργιος Ρουσιάδης (1783–1854). Έμπορος, συγγραφέας και καθηγητής των ελληνικών στην ακαδημία της Βιέννης.
Μιχαήλ Περδικάρης (1766–1828). Γιατρός και συγγραφέας, γνωστός για την κριτική που ασκούσε στην κοινωνία της εποχής του.
Ευφρόνιος Ραφαήλ Πόποβιτς (1772–1853). Διδάσκαλος στα ελληνικά σχολεία της Βιέννης και της Πέστης. Από τους πρώτους Έλληνες δημοσιογράφους.
 Κατά τον 19ο αιώνα ιδρύεται εξατάξια αστική σχολή, και τριτάξιο γυμνάσιο.

Το 1840 εμφανίζονται οι πρώτες μαθήτριες και από το 1862 λειτουργεί Παρθεναγωγείο.

Το 1873 ιδρύεται ο φιλεκπαιδευτικός σύλλογος.

Στην πολιτική ζωή του τόπου συνεχίζεται η διαμάχη των πολιτικών φατριών, με ένοπλες συγκρούσεις, απαγχονισμούς και φόνο του Αυλιώτη όπως και πολλών οπαδών του.

 Μετά την επανάσταση του 1821 όλη η ευρύτερη περιοχή ξεσηκώνεται, αλλά χωρίς επιθυμητά αποτελέσματα.Οι εξεγέρσεις του 1854 και του 1878 πνίγηκαν στο αίμα και σε όλο το πέρασμα του αιώνα η Κοζάνη μαστίζεται από λεηλασίες, αιματοχυσίες, και αρρώστιες.

20ος αιώνας

   Ο 20ος αιώνας ξεκινάει με ταραχές και δολοφονίες λόγω της Βουλγαρικής προπαγάνδας και του κινήματος των Νεότουρκων.

Οι πρώτες εκλογές που μπορούσαν να συμμετέχουν χριστιανοί Έλληνες έγιναν το 1908.

Εκλέχτηκαν δυο Κοζανίτες υποψήφιοι: ο Γεώργιος Μπούσιος και ο Κωνσταντίνος Δρίζης.

Από την αρχή του 1912 έχουμε μία ταραχώδη πολιτική κατάσταση λόγω του Βαλκανικού συνασπισμού ενάντια στην Τουρκία.

Στις 9 Οκτωβρίου του 1912 ο ελληνικός στρατός νίκησε στη μάχη του Σαρανταπόρου και έτρεψε τα Τουρκικά στρατεύματα σε φυγή.

Την Πέμπτη 11 Οκτωβρίου 1912 ο Ελληνικός στρατός μπαίνει στην πόλη και το πλήθος τον υποδέχεται με δάκρυα χαράς, άκρατο ενθουσιασμό και κωδωνοκρουσίες.

Έτσι επί μητροπολίτη Φωτίου Μανιάτη, δημάρχου Νικολάου Αρμενούλη και γυμνασιάρχη Παναγιώτη Λιούφη, η πόλη μετά από 523 χρόνια δουλείας είδε το φως της ελευθερίας και την ένωση με την μητέρα Ελλάδα.

Η αρχαιολογική έρευνα στην κοιλάδα του μέσου ρου του Αλιάκμονα –
περιοχή τεχνητής λίμνης Πολυφύτου
            Η αρχαιολογική έρευνα στην κοιλάδα του μέσου ρου του Αλιάκμονα επικεντρώνεται στην (πρώην) παραποτάμια ζώνη, από την Αιανή έως και το Βελβεντό, περιοχή που από το 1974 και εξής καλύπτεται από τα νερά της τεχνητής λίμνης Πολυφύτου. Η διάβρωση του χώρου από τα νερά της λίμνης είχε ως αποτέλεσμα τη διάλυση μεγάλου αριθμού άγνωστων μέχρι τότε αρχαιολογικών χώρων, καταγράφοντας μια από τις μεγαλύτερες πολιτισμικές καταστροφές, σε πανελλαδική τουλάχιστον κλίμακα. 

Από το 1985 και εξής, η αρμόδια για την περιοχή Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, έθεσε σε εφαρμογή ένα εκτεταμένο, αλλά με πενιχρές οικονομικές δυνατότητες σωστικό πρόγραμμα, που είναι σε εξέλιξη, με σκοπό να περισωθεί ό,τι είναι δυνατόν από τις αρχαιότητες του παραποτάμιου χώρου και τα στοιχεία που συνέθεταν τον πολιτισμό του. Το πρόγραμμα περιλαμβάνει εντοπισμό των αρχαιολογικών χώρων και ανασκαφική έρευνα στους άμεσα πληττόμενους.

Από την έως τώρα επιφανειακή έρευνα είναι γνωστές 216 θέσεις, οικισμοί και νεκροταφεία. Οι  112 από αυτές βρίσκονται στις όχθες της τεχνητής λίμνης Πολυφύτου και πλήττονται σε ποικίλο βαθμό από τα νερά της λίμνης. Στην προϊστορική εποχή (7η-2η π.Χ. χιλιετία) ανήκουν 158 θέσεις και στους ιστορικούς χρόνους (1η π.Χ. χιλιετία έως και την εποχή της τουρκοκρατίας) 134, από τις οποίες οι 75 εντάσσονται στην αρχαϊκή, κλασική, ελληνιστική και ρωμαϊκή εποχή και οι 59 στη βυζαντινή και μεταβυζαντινή.

Τα ευρήματα που ήρθαν στο φως μαρτυρούν την ανάπτυξη ενός αρχαιότατου και διαχρονικού πολιτισμού, με κύριο άξονα τον παραποτάμιο χώρο. Διαπιστώνεται πυκνή κατοίκηση της περιοχής ήδη από την αρχαιότερη νεολιθική, από το 6.500 π.Χ. περίπου, και καθ’ όλη τη διάρκεια των προϊστορικών και ιστορικών χρόνων, ενώ πρόσφατα ευρήματα, από την περιοχή Αιανής, ανάγουν την ανθρώπινη παρουσία στην παλαιολιθική εποχή.

Οι θέσεις που επιλέγονται για κατοίκηση διαφέρουν από περίοδο σε περίοδο, με μικρή, μεγαλύτερη ή παντελή απουσία χωροταξικής σύμπτωσης μεταξύ τους, υποδηλώνοντας διαφοροποιήσεις στα κριτήρια της εκάστοτε επιλογής. Η μεγαλύτερη διάρκεια ζωής ενός οικισμού δεν υπερβαίνει τη χιλιετία, ενώ πολλοί περισσότεροι είναι αυτοί που κατοικούνται για 300-500 χρόνια. Η διαχρονική κατοίκηση ορισμένων θέσεων, ιδιαίτερα πάνω σε φυσικά περάσματα, υποδηλώνει την ιδιαίτερη σημασία τους για τους κατοίκους της περιοχής και ανάγει τους αντίστοιχους οικισμούς σε σημαντικούς.  

Τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα της νεολιθικής εποχής και των αρχών της εποχής χαλκού  βεβαιώνουν την κατασκευή μικρών κυρίως πασσαλόπηκτων κτισμάτων, ενώ για τη νεολιθική υπάρχουν ενδείξεις και για διώροφα κτίρια. Αλλαγή στις αρχιτεκτονικές μορφές και στα υλικά δόμησης παρατηρείται από τις αρχές της 2ης π.Χ. χιλιετίας, από τη μέση εποχή χαλκού, περίοδος κατά την οποία αρχίζουν να κατασκευάζονται μεγάλα, επιμήκη οικήματα, με ή χωρίς εσωτερικές διαιρέσεις, με προστώο και λιθόκτιστα θεμέλια, ενώ αξιοσημείωτοι είναι και οι μεγάλοι πιθεώνες της πρώιμης εποχής σιδήρου, που εμφανίζονται σε κεντρικούς οικισμούς. Τον κανόνα για τους ιστορικούς χρόνους, αποτελούν τα μεγάλα λιθόκτιστα κτίσματα, κάποια από τα οποία, της ελληνιστικής εποχής, παραπέμπουν σε ιερά.

Τα ταφικά ευρήματα υποδηλώνουν διαφοροποιήσεις στις ταφικές πρακτικές και στην περί θανάτου ιδεολογία, όχι μόνο ανάμεσα στις διάφορες εποχές αλλά και μεταξύ σύγχρονων οικισμών. Οργανωμένα νεκροταφεία εμφανίζονται γύρω στο 2000 π.Χ., ενώ τα μέχρι τότε ευρήματα περιλαμβάνουν μεμονωμένες ταφές εντός οικισμών αλλά και ενδείξεις για μεταχείριση των νεκρών με τρόπο μη ανιχνεύσιμο αρχαιολογικά. Τη μακροβιότερη ταφική πρακτική αποτελεί ο ενταφιασμός, που κατά την προϊστορική εποχή γίνεται σε συνεσταλμένη στάση, ενώ η καύση είναι γνωστή ήδη από τη νεολιθική εποχή και εφαρμόζεται παράλληλα. Αξιοσημείωτη είναι η τυπολογική ποικιλία των τάφων, ίδιων ή διαφορετικών νεκροταφείων.

                        Αρετή Χονδρογιάννη – Μετόκη, Δρ. Αρχαιολόγος, Λ΄ ΕΠΚΑ

Θέση: Δασύλλιο

Στον διαβρωμένο από τα νερά της τεχνητής λίμνης Πολυφύτου χώρο, το 1995 εντοπίστηκαν και ανασκάφηκαν, από την Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, διαλυμένα οικιστικά κατάλοιπα (λάκκοι και σκουρόχρωμες κυκλικές περιοχές)  δύο οικισμών, της μέσης εποχής χαλκού (2000-1600 π.Χ.) και των βυζαντινών χρόνων.

Στην προϊστορική φάση κατοίκησης του χώρου ανάγεται μια συγκέντρωση καμένου οικοδομικού υλικού και οστράκων.

Στη βυζαντινή εποχή ανάγονται δύο λάκκοι, μέγιστης διαμέτρου 0,62μ. και μέγιστου βάθους 0,80μ. Το περιεχόμενό τους (κόκκαλα ζώων, όστρακα και στάχτες), υποδηλώνει την απορριμματική τους χρήση.

 Αρετή Χονδρογιάννη – Μετόκη, Δρ. Αρχαιολόγος, Λ΄ ΕΠΚΑ

Θέση: Παλιόχανο 

Η θέση εντοπίστηκε το 1995, κατά τη διάρκεια επιφανειακής έρευνας στην περιοχή, που διενήργησε η Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων. Βρίσκεται στην παραλίμνια περιοχή του Αλιάκμονα και πλήττεται από τα νερά της τεχνητής λίμνης Πολυφύτου.
Κατοικήθηκε κατά την αρχαιότερη νεολιθική (6.500-6000 π.Χ.), τη μέση εποχή χαλκού (2000-1600 π.Χ.), με οριζόντια μετακίνηση του οικισμού λίγα μέτρα νοτιότερα, καθώς και κατά τους ρωμαϊκούς και βυζαντινούς χρόνους, με τους αντίστοιχους οικισμούς να καταλαμβάνουν πολύ μεγαλύτερη έκταση. Στην απέναντι πλευρά του ρέματος, εντοπίζονται οικισμοί της νεότερης / τελικής νεολιθικής (5500-3000 π.Χ.), της πρώιμης εποχής χαλκού (3000-2000 π.Χ.) και των ελληνιστικών χρόνων (300-100 π.Χ.), επιβεβαιώνοντας την ιδιαίτερη σημασία της περιοχής, διαχρονικά, πιθανότατα λόγω της γεωγραφικής της θέσης πάνω στους δρόμους επικοινωνίας και κοντά σε ένα από τα σημαντικά ποτάμια περάσματα.  

Το 1995 εντοπίστηκαν, μέσα στα όρια του οικισμού της μέσης εποχής χαλκού, τα διαλυμένα κατάλοιπα μιας ταφής της περιόδου, τα οποία και περισυλλέχθηκαν. Ο νεκρός ήταν ενταφιασμένος μέσα σε πιθοειδές αγγείο. Η ταφή φαίνεται πως ήταν άμεσα συνδεδεμένη με ένα από τα οικήματα του οικισμού, τμήμα του οποίου διασώθηκε και ανασκάφηκε την επόμενη χρονιά, το 1996.

Αποκαλύφθηκε τμήμα υπόγειου ή ισόγειου χώρου κατοικίας, η οποία καταστράφηκε από φωτιά. Είχε ευθύγραμμη κάτοψη και ήταν κατασκευασμένη από πηλό και ξύλα. Στο φυσικό επικλινές έδαφος, που αποτελούσε και το δάπεδο του σωζόμενου χώρου, είχαν ανοιχτεί αρκετοί μικροί, κωνικοί λάκκοι, για άμεση αποθήκευση ή στήριξη αποθηκευτικών αγγείων. Διασώθηκαν έξι από αυτούς, ο ένας από τους οποίους περιείχε απανθρακωμένα βελανίδια. Κάτω από το στρώμα καταστροφής βρέθηκαν δύο πήλινα κανθαρόσχημα αγγεία, υφαντικά βάρη, που μαρτυρούν την ενασχόληση των κατοίκων με την υφαντική τέχνη, και τμήματα πιθοειδών αγγείων. Η ραδιοχρονολόγηση τοποθετεί το κτίσμα στο 1880-1746 π.Χ.

Στον ίδιο χώρο εντοπίστηκε και ανασκάφηκε, το 2001, μια πιθανότατα σύγχρονη, διαβρωμένη, λακκοειδής ταφή. Ο νεκρός είχε ενταφιαστεί σε συνεσταλμένη στάση, προς τα δεξιά του, με προσανατολισμό βόρεια – νότια και με το κεφάλι στα βόρεια. Πρόκειται γιαμεμονωμένη ταφή της περιόδου, χωροθετημένη εντός του οικισμού, έξω ή δίπλα στην είσοδο κάποιου οικήματος, πρακτική συνηθισμένη κατά τη μέση εποχή χαλκού σε όλη την κοιλάδα του μέσου ρου Αλιάκμονα, αλλά και ευρύτερα.  

Το 2001, ερευνήθηκαν επίσης δύο λάκκοι των βυζαντινών χρόνων, διαμέτρου 1,20μ. και μέγιστου βάθους 0,50μ. Περιείχαν κόκκαλα ζώων, όστρακα και υπολείμματα καύσης, περιεχόμενο που τους κατατάσσει στους απορριμματικούς.           

                                          Αρετή Χονδρογιάννη – Μετόκη, Δρ. Αρχαιολόγος, Λ΄ ΕΠΚΑ

Τοπική Κοινότητα Καισαρειάς

Θέση: Άγιος Κωνσταντίνος
Περιορισμένης έκτασης δοκιμαστική ανασκαφή πραγματοποιήθηκε το 1995, από την Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, σε διαβρωμένο από τα νερά της τεχνητής λίμνης Πολυφύτου νεκροταφείο, γνωστό από παλιά στους κατοίκους της περιοχής, στη θέσηΆγιος Κωνσταντίνος Καισαρειάς.
Ανασκάφησαν 5 τάφοι, που αποτελούν τμήμα εκτεταμένου οργανωμένου νεκροταφείου, μεγάλο μέρος του οποίου έχει καταστραφεί από τη λίμνη. Το σύνολο των ανασκαφικών δεδομένων το χρονολογεί στους παλαιοχριστιανικούς χρόνους.

Διαπιστώθηκε η χρήση δύο τύπων τάφων, λακκοειδείς με καλυπτήριες πλάκες και κιβωτιόσχημοι. Οι νεκροί ήταν ενταφιασμένοι σε ύπτια θέση, με τα χέρια σταυρωμένα στην κοιλιακή χώρα. Ανάμεσα στους τάφους βρέθηκαν σωροί από οστά που ανήκουν πιθανότατα σε ανακομιδές καθώς και ένα πήλινο αγγείο των παλαιοχριστιανικών χρόνων, που πιθανόν αποτελούσε κτέρισμα κάποιας ταφής. Οι τάφοι είναι σταθερά προσανατολισμένοι δυτικά – ανατολικά, με το κεφάλι των νεκρών στα δυτικά. Σε μία αδιατάρακτη ταφή βρέθηκε ένα χάλκινο δαχτυλίδι, που αποτελούσε και το μοναδικό κτέρισμα.

 
         Αρετή Χονδρογιάννη – Μετόκη, Δρ. Αρχαιολόγος, Λ΄ ΕΠΚΑ

Θέση: Παλιόκαστρο
Στην ύστερη εποχή χαλκού (1600-1100 π.Χ.), ή ίσως στους χριστιανικούς χρόνους, είναι πιθανό με βάση τα μέχρι τώρα στοιχεία και τα χαρακτηριστικά που μπορεί να αποδώσει κανείς στην περίοδο αυτή, να ανήκει μία ταφή που εντοπίστηκε το 1995 στη θέση Παλιόκαστρο Καισαρειάς, κατά τη διάρκεια επιφανειακής έρευνας που διενήργησε η Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων.
Βρίσκεται δίπλα σε οικισμό της ύστερης εποχής χαλκού, στους ανατολικούς πρόποδες του λόφου του Παλιόκαστρου, όπου αναπτύχθηκε ο γνωστός και σημαντικός οικισμός – κάστρο των υστερορωμαϊκών και βυζαντινών χρόνων. Η ταφή βρέθηκε διαβρωμένη από τα νερά της τεχνητής λίμνης Πολυφύτου, χωρίς να εντοπιστούν άλλοι τάφοι γύρω της. Δεν φαίνεται να ανήκει σε εκτεταμένο νεκροταφείο, το πιθανότερο είναι να πρόκειται για κάποια μικρή συστάδα τάφων. 

Πρόκειται πιθανότατα για λακκοειδή τάφο. Ο νεκρός ήταν ενταφιασμένος σε ύπτια θέση, με τα χέρια κατά μήκος του σώματος. Ήταν προσανατολισμένος βορειοανατολικά – νοτιοδυτικά, σχεδόν δυτικά – ανατολικά, με το κεφάλι στα νοτιοδυτικά. Κτερίσματα δεν βρέθηκαν.

         Αρετή Χονδρογιάννη – Μετόκη, Δρ. Αρχαιολόγος, Λ΄ ΕΠΚΑ
 

Δημοτική Ενότητα Αιανής

Θέση: Πολεμίστρα
 
Η θέση εντοπίζεται στην παραλίμνια περιοχή του Αλιάκμονα και πλήττεται από τα νερά της τεχνητής λίμνης Πολυφύτου.

Σε εκτεταμένο παραποτάμιο πλάτωμα, κάτω από παχύ στρώμα (4μ.) αλλουβιακών αποθέσεων, στην παρειά που σχηματίστηκε από τη διάβρωση της λίμνης, εκτός από τον από παλιά γνωστό οικισμό της πρώιμης εποχής χαλκού (3000-2000 π.Χ.), εντοπίστηκαν το 1994 δύο λιθόκτιστα κτίσματα της μέσης εποχής χαλκού (2000-1600 π.Χ.), σε ισάριθμα μικρότερα πλατώματα εκατέρωθεν του κεντρικού, καθώς και ένα νεκροταφείο της περιόδου, εντός των επιχώσεων του πρωιμότερου οικισμού. Κάποια ψηλότερα σημεία της περιοχής, σύμφωνα με τα επιφανειακά ευρήματα, φαίνεται πως κατοικήθηκαν κατά την ύστερη εποχή χαλκού (1600-1100 π.Χ. περίπου) και τη ρωμαϊκή εποχή (1ος αι. π.Χ.–3ος αι. μ.Χ.).

Το 1994 πραγματοποιήθηκε στην περιοχή, από την Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, συστηματική επιφανειακή έρευνα, σχεδίαση της στρωματογραφίας του οικισμού της πρώιμης εποχής χαλκού και ανασκαφή του ενός από τα δύο εντοπισμένα κτίσματα της μέσης εποχής χαλκού. 

Το κτίσμα, του οποίου η αρχική φάση είχε καταστραφεί από φωτιά, είχε λιθόκτιστο θεμέλιο και κρηπίδα, σωζόμενου ύψους 0,80 μ., κατασκευασμένα με την τεχνική του «ψαροκόκαλου», αρκετά διαδεδομένη στην ευρύτερη περιοχή στο πρώτο μισό της 2ης π.Χ. χιλιετίας. Η ανωδομή του ήταν από πλιθιά. Είχε επιμήκη κάτοψη, μήκους μέχρι 11 μ., με βάση το σωζόμενο μήκος των 9 μ. του ενός μακρού τοίχου, και πλάτος 3μ. τουλάχιστον, προστώο στη μία (βόρεια) στενή πλευρά, διαστάσεων 1χ3 μ., και πιθανό προσανατολισμό βόρεια – νότια, με είσοδο στα βόρεια. Πάνω από το στρώμα καταστροφής του κτίσματος διασώθηκε τμήμα υστερότερου λίθινου κυκλικού περιβόλου.

Στη νοτιοδυτική γωνία του προστώου βρέθηκε εγχυτρισμός μικρού παιδιού. Ο νεκρός ήταν ενταφιασμένος μέσα σε πιθοειδές αγγείο, που είχε τοποθετηθεί έξω από το κτίσμα, κατά μήκος του ενός από τους εξωτερικούς τοίχους του, με προσανατολισμό Δ-Α. Το στόμιο του αγγείου βρισκόταν στα δυτικά και έκλεινε με μία πλακερή πέτρα. Ο νεκρός είχε τοποθετηθεί σε συνεσταλμένη στάση, προς τα δεξιά του, έβλεπε δηλαδή προς την πλευρά του σπιτιού, και με το κεφάλι προς το στόμιο του αγγείου. Κτερίσματα δεν υπήρχαν.  

Η ραδιοχρονολόγηση τοποθετεί τα ευρήματα στο 1968-1765 π.Χ.

Από το οργανωμένο και εκτός του οικισμού νεκροταφείο της ίδιας περιόδου εντοπίστηκαν τέσσερις διαβρωμένες ταφές. Πρόκειται για τρεις εγχυτρισμούς (ένας σε πιθάρι και δύο παιδικές ταφές σε μικρότερα αγγεία) και μία λακκοειδή ταφή με καλυπτήριες πλάκες. Το πιθάρι και η λακκοειδής ταφή ήταν όμοια προσανατολισμένα ανατολικά – δυτικά, με το στόμιο του αγγείου στα ανατολικά, όπου και θα πρέπει να ήταν και το κεφάλι του νεκρού.

Από τα ταφικά αυτά κατάλοιπα, αλλά και τα υπόλοιπα της περιοχής, προκύπτουν για τημέση εποχή του χαλκού τα εξής:Συνηθίζεται, ίσως μόνο για τα παιδιά, η ταφή εντός των οικισμών, παράλληλα με τη χρήση εκτεταμένων οργανωμένων νεκροταφείων. Χρησιμοποιούνται τρεις τύποι τάφων, κιβωτιόσχημοι, λακκοειδείς με καλυπτήριες πλάκες ή τμήματα αγγείων και εγχυτρισμοί σε πιθάρια ή μικρότερα αγγεία. Οι τάφοι έχουν όμοιο προσανατολισμό. Χρησιμοποιείται παράλληλα ο ενταφιασμός και η καύση, άγνωστο με ποια κριτήρια, η δεύτερη όμως πρακτική σε πολύ μικρότερο ποσοστό. Οι νεκροί ενταφιάζονται σε έντονα συνεσταλμένη στάση, προς τα δεξιά ή προς τα αριστερά τους, πιθανόν ανάλογα με το φύλο, και στις περιπτώσεις των εγχυτρισμών με το κεφάλι προς το στόμιο του αγγείου. Οι νεκροί των οργανωμένων νεκροταφείων είναι συνήθως κτερισμένοι με ένα αγγείο και ελάχιστα κοσμήματα ή άλλα αντικείμενα.

                        Αρετή Χονδρογιάννη – Μετόκη, Δρ. Αρχαιολόγος, Λ΄ ΕΠΚΑ

Τοπική Κοινότητα Δρεπάνου
Δημοτική Ενότητα Ελλησπόντου
Θέση: Άγιος Ελευθέριος
 
Πρόκειται για σημαντικό οικισμό των ελληνιστικών χρόνων, που ιδρύθηκε σε ψηλό, οχυρό λόφο. Κατά τον ανασκαφέα της θέσης, Φ. Πέτσα, «το ύψωμα … δεσπόζει του οροπεδίου της Κοζάνης … ελέγχει τας παρά το Δρέπανον διόδους από του οροπεδίου της Ελιμείας προς Βορειοανατολάς και από των πεδιάδων της Εορδαίας προς Νότον, προς Σέρβια. Είναι πράγματι κλεις των διαβάσεων τούτων όσον και καταφύγιον εν ώρα κινδύνου, διότι και αέναος πηγή ύδατος υπάρχει υπό τους βράχους, οι οποίοι ως στεφάνη περιβάλλουν την κορυφήν του υψώματος…» Κατά τους ελληνιστικούς χρόνους «το ύψωμα οχυρώθη δια τείχους και απέκτησεν Ιερόν ή και Ιερά επί της κορυφής».

Το κορυφαίο πλάτωμα και η ανατολική πλαγιά του κατοικήθηκαν επίσης και κατά τη νεότερη / τελική νεολιθική περίοδο (5500-4000 π.Χ.) και την ύστερη εποχή χαλκού (1600-1100 π.Χ.), ενώ δύο ακόμα  μικρότεροι οικισμοί, της πρώιμης εποχής χαλκού (3000-2000 π.Χ.) και της ύστερης εποχής χαλκού ή πρώιμης εποχής σιδήρου (1100-700π.Χ.), εντοπίστηκαν το 2004, κατά τη διάρκεια επιφανειακής έρευνας που πραγματοποίησε η Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων στην περιφέρεια του λόφου. Ο λόφος σήμερα είναι δενδροφυτεμένος, ενώ στο κορυφαίο πλάτωμά του υπάρχει ναός του Αγίου Ελευθερίου.

Μέχρι το 1934, από τη θέση ήταν γνωστό μόνο ένα αναθηματικό ανάγλυφο, το οποίο είχε παραδοθεί στον Έφορο της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Κοζάνης και δημιουργό της Αρχ/κής Συλλογής της πόλης, Ν. Δελιαλή. Ο αρχαιολόγος Χ. Ι. Μακαρόνας, που το κατέγραψε, πληροφορείται την ύπαρξη ερειπίων αρχαίου τείχους στο λόφο και δηλώνει ότι και ο ίδιος είχε παρατηρήσει «άφθονα όστρακα, λαξεύματα επί βράχων, ερείπια τοίχων και άλλα τεκμήρια αξιόλογου οικισμού.»

Το 1964, κατά τη διάνοιξη οδού προς την κορυφή του λόφου του Αγίου Ελευθερίου, περισυλλέχθηκαν και μεταφέρθηκαν στην Αρχαιολογική Συλλογή Κοζάνης διάφορα αντικείμενα, ενώ το 1965 ο Έφορος Αρχαιοτήτων «Δυτικής Μακεδονίας» Φ. Μ. Πέτσας πραγματοποιεί στον οικισμό περισυλλογή επιφανειακού υλικού και ανασκαφική έρευνα μικρής έκτασης και σωστικού χαρακτήρα.

Συγκεκριμένα, ερευνήθηκαν ανασκαφικά οι εκσκαφές για διεύρυνση ή διάνοιξη οδών πάνω στο λόφο και για ισοπέδωση της κορυφής του. Η ανασκαφή έγινε σε τρία σημεία – τομείς. Ήρθαν στο φως λείψανα κτισμάτων – κατοικιών των ελληνιστικών χρόνων, κεραμική (όστρακα και αγγεία) και διάφορα άλλα ευρήματα της περιόδου, αγνύθες, σφονδύλια, πήλινα ειδώλια και άλλα. Από τον οικισμό προέρχονται επίσης πολλά αναθηματικά ανάγλυφα, τμήματα μαρμάρινων αγαλμάτων, πήλινος λουτήρας, κεραμική και μεταλλικά αντικείμενα. Τα λίγα προϊστορικά όστρακα και εργαλεία, ευρήματα που συγκεντρώθηκαν, ανάγουν την κατοίκηση του χώρου στους νεολιθικούς χρόνους. Επιφανειακά παρατηρήθηκε η ύπαρξη τείχους που περιβάλλει την ακρόπολη και περισυλλέχθηκαν ευρήματα των ελληνιστικών και προϊστορικών χρόνων.

Η αρχαιολόγος κ. Γ. Καραμήτρου – Μεντεσίδη, εντάσσει τον οικισμό στην κατηγορία αυτών «που αναπτύσσονται στα κορυφαία ή στα επάλληλα πλατώματα μεγάλων λόφων», στους οποίους εντοπίζονται τείχη αλλά και αναλημματικοί τοίχοι. Εκτιμά ότι θα πρέπει να αποσυνδεθεί από τις αρχαιότητες της πόλης της Κοζάνης, λόγω της μεγάλης απόστασής τους από αυτήν, και ότι η αντίστοιχη αρχαία πόλη θα πρέπει να αναζητηθεί στο χώρο που καταλαμβάνει η σύγχρονη ή στις παρυφές της.

                                      Αρετή Χονδρογιάννη – Μετόκη, Δρ. Αρχαιολόγος, Λ΄ ΕΠΚΑ

Τοπική Κοινότητα Δρεπάνου

Δημοτική Ενότητα Ελλησπόντου

Στα βορειοανατολικά της τοπικής κοινότητας Δρεπάνου, στα βόρεια του οικισμού της Γαλάνης και στο κέντρο περίπου του πυθμένα της λεκάνης της Κίτρινης Λίμνης, βρίσκεται o προϊστορικός οικισμός που έγινε γνωστός ως Μεγάλο Νησί Γαλάνης. Πρόκειται για μια από τις χαμηλές τούμπες οι οποίες διακρίνονταν σαν νησιά, όταν η λεκάνη ήταν καλυμμένη από τα νερά του έλους Σαριγκιόλ.

Ο οικισμός αυτός, που εκτείνεται σε 90 περίπου στρέμματα, επιλέχτηκε να ανασκαφεί στο πλαίσιο ενός ερευνητικού προγράμματος με στόχο τη συστηματική συλλογή και αξιοποίηση όσο το δυνατόν περισσότερων πληροφοριών για το φυσικό και το ανθρωπογενές περιβάλλον στην περιοχή στη διάρκεια της προϊστορίας. Ήταν ουσιαστικά το πρώτο ερευνητικό πρόγραμμα στη Δυτική Μακεδονία που έθεσε τέτοιου είδους ζητήματα προς διερεύνηση. Το διάστημα μεταξύ 1987 και 1994, εκτός από την ανασκαφή, πραγματοποιήθηκε συστηματική επιφανειακή έρευνα σε τρεις, από τους δεκατέσσερις, γνωστούς τότε, νεολιθικούς οικισμούς, σε τμήματα του πυθμένα της λεκάνης και σε περιοχές του όρους Βέρμιο.

Στο Μεγάλο Νησί Γαλάνης ανασκάφηκαν στρώματα που δημιουργήθηκαν από τη μακρόχρονη κατοίκηση 1000 περίπου ετών, στη διάρκεια της Νεότερης ως τις αρχές της Τελικής Νεολιθικής Περιόδου, μεταξύ 5500 και 4500 π.Χ. περίπου. Η ίδια θέση εξακολούθησε να κατοικείται και σε μεγάλο μέρος της Εποχής του Χαλκού.

Το βασικό υλικό για την κατασκευή των οικημάτων ήταν ο τοπικός πηλός, που χρησιμοποιήθηκε για τοίχους και δάπεδα, και τα ξύλα, ενώ ορισμένες κατασκευές έφεραν και λεπτό λευκό επίχρισμα. Το πλήθος των ευρημάτων της ανασκαφής περιλαμβάνει κεραμικά προϊόντα, εργαλεία, ειδώλια, σφραγίδες, κοσμήματα και, στα υστερότερα ανασκαμμένα στρώματα, χρυσά αντικείμενα. Τα εισαγμένα αγγεία, τα εργαλεία που κατασκευάστηκαν από οψιανό της Μήλου, τα θαλάσσια όστρεα αποδεικνύουν την επικοινωνία των κατοίκων με μακρινές περιοχές της Βαλκανικής και του Αιγαίου. Από τη μελέτη των κινητών ευρημάτων προκύπτουν σημαντικές διαφοροποιήσεις ανάμεσα στις δύο φάσεις της Νεολιθικής Περιόδου που αντιπροσωπεύονται κυρίως στον οικισμό, τη Νεότερη και Τελική Νεολιθική. Επιπλέον, στην Τελική Νεολιθική δε χρησιμοποιείται πια ο πηλός σαν οικοδομικό υλικό αλλά μια συμπαγής λάσπη, με μεγάλη περιεκτικότητα σε άμμο και ασβέστιο, ένα τεχνητό κονίαμα δεμένο με πλέγμα κλαδιών.

Το Μεγάλο Νησί Γαλάνης παραμένει μέχρι σήμερα η μόνη ανασκαμμένη θέση στη Δυτική Μακεδονία με πλήρη στρωματογραφική ακολουθία από το τέλος της Μέσης και στη διάρκεια της Νεότερης Νεολιθικής, ακολουθία που σφραγίζεται από μια πλούσια φάση της Τελικής Νεολιθικής Περιόδου.

                                                            Δρ Χριστίνα Ζιώτα

Η τοπική κοινότητα Νέου Κλείτου εγκαταστάθηκε πρόσφατα στη θέση όπου βρίσκεται σήμερα. Περιλαμβάνεται στους οικισμούς που μετατοπίστηκαν, προκειμένου να επεκταθούν τα λιγνιτωρυχεία της ΔΕΗ. Αρχικά βρισκόταν στα βορειοανατολικά της Κοζάνης, στις παρυφές του εύφορου κάμπου, τον οποίο ως τη δεκαετία του ΄50 κάλυπτε το έλος Σαριγκιόλ (Κίτρινη Λίμνη).

Σε μικρή απόσταση από τον παλιό οικισμό του Κλείτου η αρχαιολογική έρευνα αποκάλυψε δύο γειτονικούς προϊστορικούς οικισμούς («Κλείτος 1» και «Κλείτος 2»), που καλύπτουν χρονολογικά την ύστερη 6η και την 5η χιλιετία π.Χ. (Νεότερη και Τελική Νεολιθική περίοδος). Επίσης, ήρθαν στο φως κατάλοιπα διαχρονικής χρήσης του χώρου, τόσο στη Μέση και Ύστερη Εποχή του Χαλκού όσο και στα ιστορικά χρόνια, συγκεκριμένα στην ελληνιστική, ρωμαϊκή και πρώιμη βυζαντινή περίοδο. Η σωστική ανασκαφή προηγήθηκε της επέκτασης του λιγνιτωρυχείου του Νότιου Πεδίου και χρηματοδοτήθηκε από τη ΔΕΗ. Είχε διεπιστημονικό χαρακτήρα και πρωτοφανή κλίμακα, με ελάχιστα μέχρι σήμερα προηγούμενα όχι μόνο στον ελληνικό αλλά και στον ευρύτερο βαλκανικό χώρο.

Ο οικισμός «Κλείτος 1» εκτείνεται σε 20 περίπου στρέμματα και χρονολογείται στην ύστερη 6ηκαι στις αρχές της 5ης χιλιετίας π.Χ. Περιλαμβάνει τουλάχιστον 10 τετράπλευρα οικήματα, με εμβαδό ως 120 τ.μ., σε αραιή διάταξη. Είχαν κατασκευαστεί με ξύλινο σκελετό στερεωμένο σε πασσάλους και επενδυμένο με πηλό. Οι επιφάνειες των τοίχων ήταν επιχρισμένες και κάποια σημεία τους έφεραν αυλακωτό ή και γραπτό διάκοσμο με ποικίλα γραμμικά μοτίβα.

Μέσα στις κατοικίες υπήρχαν πηλόκτιστες κατασκευές για θέρμανση, φωτισμό, προετοιμασία της τροφής και αποθήκευση των αγαθών, δηλαδή εστίες, φούρνοι, «πλατφόρμες εργασίας», λάκκοι και μεγάλα αποθηκευτικά αγγεία.

Ανάμεσα στα σπίτια και γύρω από τον οικοδομημένο χώρο βρέθηκαν μεγάλα αποθηκευτικά αγγεία, απορριμματικοί λάκκοι και πολλές κατασκευές, μεμονωμένες ή σε μικρά σύνολα, τα οποία αντιπροσωπεύουν εργαστηριακές εγκαταστάσεις. Ερευνήθηκε επίσης ένας βαθύς λάκκος – πηγάδι, που περιείχε αγγεία κατάλληλα για την άντληση νερού και κομμάτια νωπού ξύλου, τα οποία μας δίνουν πολύτιμες πληροφορίες για το φυσικό περιβάλλον της περιοχής κατά τη νεολιθική περίοδο.

Τον «Κλείτο 1» οριοθετούσαν τάφροι και ξύλινοι περίβολοι, η λειτουργία των οποίων ήταν πιθανότατα πρακτική, χωροταξική και συμβολική. Αν και κατασκευάστηκαν τμηματικά και σε διάφορες περιόδους, είναι σημαντικά χωροοργανωτικά στοιχεία, που προϋποθέτουν συλλογική μέριμνα και προσπάθεια αλλά και σταθερότητα κοινωνικών πρακτικών σε βάθος χρόνου.

Ο χώρος γύρω από τον οικιστικό πυρήνα και μέχρι τις περιμετρικές τάφρους ίσως προοριζόταν για περιορισμένης κλίμακας καλλιέργειες ή και σταβλισμό ζώων, για κάθε είδους συλλογικές εκδηλώσεις και σίγουρα για την ταφή ορισμένων μελών της κοινότητας. Αποκαλύφθηκαν 16 ταφές, ενταφιασμοί και μία καύση, ανάμεσα στα σπίτια και στην περιφέρεια του οικισμού.

Ο οικισμός «Κλείτος 2» απέχει λιγότερο από 100 μ., εκτείνεται σε 2,5 μόλις στρέμματα και κατοικήθηκε στη διάρκεια της 5ης χιλιετίας π.Χ. Ερευνήθηκαν 4 οικήματα, κατασκευασμένα με τεχνικές δόμησης όμοιες με αυτές που εφαρμόστηκαν στον «Κλείτο 1», αλλά με μικρότερες κατά κανόνα διαστάσεις.

Το οίκημα 3 είχε εμβαδό 55 τ.μ., καταστράφηκε από φωτιά και διατηρήθηκε σε ασυνήθιστα καλή κατάσταση. Η στέγη του ήταν κατασκευασμένη με καλάμια καλυμμένα με πηλό και το εσωτερικό του ήταν χωρισμένο με πηλόκτιστους τοίχους σε τρεις άνισους χώρους. Στο πήλινο δάπεδο του κεντρικού χώρου διατηρήθηκε φούρνος, «θρανίο» ή πάγκος εργασίας, χρηστικά αγγεία και σκεύη και ένας μεγάλος σπασμένος πίθος, ο οποίος φαίνεται ότι περιείχε μεγάλη ποσότητα αποθηκευμένων προϊόντων. Από τους απανθρακωμένους σπόρους που βρέθηκαν σκορπισμένοι στο δάπεδο αναγνωρίστηκε σιτάρι, κριθάρι και λαθούρι.

Κάτω από τα δάπεδα των σπιτιών, ανάμεσα στα σπίτια και γύρω από τον οικισμό αποκαλύφθηκαν 14 ταφές, οι περισσότερες από τις οποίες ήταν αγγεία θαμμένα στο χώμα, με τα καμένα οστά των νεκρών στο εσωτερικό τους.

Από τους δύο οικισμούς προέρχονται τεράστιες ποσότητες νεολιθικής κεραμικής και εργαλείων (λίθινων, οστέινων και πήλινων), που χρησιμοποιήθηκαν για τον προσπορισμό και την κατεργασία των πρώτων υλών για κάθε είδους αρχιτεκτονικές κατασκευές, για την αγροτική καλλιέργεια και την επεξεργασία των προϊόντων της, για την υφαντική, το κυνήγι, την κατεργασία δερμάτων κ.ά. Βρέθηκαν επίσης πολλά ανθρωπόμορφα και ζωόμορφα ειδώλια και κοσμήματα κατασκευασμένα από διάφορες πέτρες, οστά ζώων ή πηλό. Μέσω οργανωμένων δικτύων ανταλλαγών έφταναν στον οικισμό κοσμήματα από θαλάσσια όστρεα αλλά και πρώτες ύλες για την κατασκευή εργαλείων κι άλλων αντικειμένων. Σπανιότερες είναι οι πήλινες σφραγίδες που φέρουν εγχάρακτα γραμμικά μοτίβα και τα μικρά πήλινα ομοιώματα σπιτιών ή εξαρτημάτων οικοσκευής, ενώ μοναδικά ευρήματα είναι μια οστέινη φλογέρα, ένα ανθρωπόμορφο ειδώλιο από θαλάσσιο όστρεο του είδους Spondylusgaederopusκαι μια οστέινη χτένα, η οποία μάλιστα είχε σπάσει και την είχαν αποκαταστήσει με χάλκινα καρφιά.

Από τη χρήση του ίδιου χώρου στην Εποχή του Χαλκού, από τα τέλη της 3ης ως τα τέλη της 2ηςχιλιετίας π.Χ., διατηρήθηκαν μόνο κινητά ευρήματα. Τα περισσότερα βρέθηκαν μέσα σε μια τάφρο και σε λάκκους – αποθέτες.

Τα σημαντικότερα κατάλοιπα ιστορικών χρόνων είναι ένα μεγάλο λιθόκτιστο κτίριο αβέβαιου προορισμού, καθώς διατηρήθηκε μόνο η θεμελίωσή του, και ένα σύνολο 45 υστερορωμαϊκών τάφων.

                                                            Δρ Χριστίνα Ζιώτα

Τοπική Κοινότητα Κοιλάδας

Δημοτική Ενότητα Ελλησπόντου

Στη θέση Ξεροπήγαδο, στα βορειοδυτικά της τοπικής κοινότητας Κοιλάδας, σε σωστική ανασκαφή που προηγήθηκε της διάνοιξης της Εγνατίας οδού, αποκαλύφθηκε οργανωμένο νεκροταφείο της Εποχής του Χαλκού, ένα από τα ελάχιστα αυτής της περιόδου που ερευνήθηκαν συστηματικά και σε όλη τους την έκταση στο χώρο της Μακεδονίας. Το νεκροταφείο εκτεινόταν σε 1.500 τ.μ. Διατηρήθηκαν 214 τάφοι, που είχαν χρησιμοποιηθεί για την ταφή 222 ατόμων.

            Οι περισσότεροι τάφοι ήταν λιθοπερίκλειστοι, δηλαδή λάκκοι όπου εναπόθεταν το νεκρό και τον πλαισίωναν με πέτρες. Βρέθηκαν επίσης κιβωτιόσχημοι τάφοι με τα τοιχώματά τους επενδυμένα σε αρκετό ύψος με αδούλευτες πέτρες. Αρκετοί κιβωτιόσχημοι μικρών διαστάσεων, που προορίζονταν για παιδιά, είχαν διαμορφωθεί με πλακαρές πέτρες, κατακόρυφα τοποθετημένες. Μια επίσης συχνή πρακτική ήταν να τοποθετείται ο νεκρός μέσα σε μεγάλο αποθηκευτικό πίθο ή σε μικρότερο πιθοειδές αγγείο, αν επρόκειτο για παιδί, ή να καλύπτεται απλώς με κομμάτια πήλινων αγγείων. Βρέθηκαν, τέλος, απλοί λακκοειδείς τάφοι, που περιείχαν μόνο το νεκρό και τα αντικείμενα που τον συνόδευαν.

            Οι τάφοι είχαν καλυφθεί με χώμα ή με πέτρες. Στη δεύτερη περίπτωση σχηματιζόταν λιθοσωρός πάνω από την ταφή, ο οποίος ήταν ορατός και αποτελούσε το σήμα του τάφου. Υπάρχουν μάλιστα ενδείξεις ότι κάποιου είδους τελετουργίες λάμβαναν χώρα σε μια περιοχή του νεκροταφείου.

            Από την ανθρωπολογική μελέτη των σκελετών προέκυψε ότι στο νεκροταφείο είχαν ταφεί άτομα και των δύο φύλων, όλων των ηλικιών. Τα περισσότερα είχαν ενταφιαστεί σε συνεσταλμένη, «εμβρυακή», θέση στο πλάι. Διαπιστώθηκε μάλιστα ότι εναπόθεταν τους νεκρούς με συγκεκριμένο τρόπο, ανάλογα με το φύλο τους: οι άντρες θάβονταν συνεσταλμένοι στη δεξιά πλευρά τους και οι γυναίκες στην αριστερή. Μόνο για 12 νεκρούς εφαρμόστηκε η καύση και οι περισσότεροι ήταν ανήλικοι. Μετά την αποτέφρωση, συνέλλεγαν τα περισσότερα οστά από την πυρά και τα τοποθετούσαν μέσα σε αγγεία, σε μικρούς κιβωτιόσχημους, λακκοειδείς ή λιθοπερίκλειστους τάφους.

            Το νεκροταφείο δημιουργήθηκε από ένα οργανωμένο κοινωνικό σύνολο, το οποίο είχε θεσπίσει κανόνες για τη μεταχείριση των νεκρών, όπως αποδεικνύεται και από τον προσανατολισμό των τάφων. Οι περισσότεροι νεκροί είχαν ενταφιαστεί με το κεφάλι προς τα νότια ή προς τα νοτιοδυτικά. Σχεδόν όλοι οι τάφοι ήταν ατομικοί και ελάχιστοι περιείχαν δύο ή τρεις νεκρούς, ως επί το πλείστον νήπια και παιδιά. Αρκετοί όμως τάφοι ανοίχτηκαν πάνω ή πολύ κοντά σε αρχαιότερους, ίσως επειδή υπήρχε κάποια σχέση μεταξύ των νεκρών.

            Μέσα στους τάφους τοποθετούσαν συνήθως μικρά πήλινα αγγεία (κύπελλα, οινοχόες ή φιάλες) κοντά στο κεφάλι του νεκρού. Εργαλεία και κοσμήματα είχαν κατασκευαστεί από χρυσό, άργυρο, χαλκό, οστά ζώων, πηλό, λίθο και θαλάσσια όστρεα. Βρέθηκαν επίσης τρία ενώτια κατασκευασμένα από ένα πολύ σπάνιο κράμα αργύρου και χρυσού. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι ίνες λινού υφάσματος που διατηρήθηκαν σε ασυνήθιστα καλή κατάσταση πάνω σε ένα χάλκινο εργαλείο. Ίσως προέρχονται από ένδυμα του νεκρού ή από ύφασμα με το οποίο είχε τυλιχτεί είτε ο νεκρός είτε το αντικείμενο που τον συνόδευε.

            Η ραδιοχρονολόγηση δειγμάτων οστών έδειξε ότι το νεκροταφείο χρησιμοποιήθηκε μεταξύ 2500 και 1850 π.Χ. περίπου, δηλαδή στις ύστερες φάσεις της Πρώιμης και στο μεγαλύτερο μέρος της Μέσης Εποχής του Χαλκού, σε μια περίοδο ελάχιστα γνωστή στο δυτικομακεδονικό χώρο.

            Ο ίδιος χώρος ξαναχρησιμοποιήθηκε στα τέλη του 5ου και στις αρχές του 6ου αι. μ.Χ. Τότε χρονολογείται ένα κτίριο, πιθανώς αγροικία, οι τοίχοι του οποίου είχαν κατασκευαστεί με αργούς λίθους και λάσπη στο κάτω μέρος και με πλιθιά ψηλότερα. Στο εσωτερικό του βρέθηκαν αποθηκευτικά αγγεία στη θέση τους και πολλά θραύσματα χρηστικής κεραμικής, σιδερένια εργαλεία, γυάλινα αγγεία και χάλκινα νομίσματα. Σ’ έναν από τους τοίχους είχε εντοιχιστεί ένα τμήμα μαρμάρινου ενεπίγραφου αναθηματικού αναγλύφου, που απεικονίζει τη θεά Άρτεμη.

            Στην ίδια περίοδο ανήκουν 16 τάφοι, οι μισοί από τους οποίους περιείχαν ταφές παιδιών. Ήταν απλοί λακκοειδείς, ατομικοί και αρκετοί είχαν συληθεί. Στους υπόλοιπους βρέθηκαν πήλινες οινοχόες, περιδέραια με ψήφους από γυαλί και ήλεκτρο, χάλκινο ψέλιο και ενώτια, σιδερένιες πόρπες και δύο θησαυροί 60 και 62 χάλκινων νομισμάτων του 5ου και των αρχών του 6ου αι. μ.Χ.

                                                                        Δρ Χριστίνα Ζιώτα

Το δάσος Κουρί βρίσκεται 4 χλμ. ανατολικά της Κοζάνης.

Φιλοξενεί εκτροφείο ευγενών θηραμάτων (ελάφια, ζαρκάδια, πέρδικες, ορτύκια, τρυγόνια, φασιανοί).

Υπάρχει επίσης τουριστικό περίπτερο, εστιατόριο, παιδική χαρά, γήπεδα μπάσκετ, τένις και κατασκηνωτικές εγκαταστάσεις προσκόπων.