Ο Χουσεϊν μετά τη συντριβή της επανάστασης στην Κρήτη θέτει στόχο, κατά το Μάϊο του 1824, τον ολοσχερή αφανισμό της Κάσου, που απέχει μόνο 20 μίλια από τη Σητεία και τούτο γιατί τα κασιώτικα καράβια έχουν προξενήσει φοβερές καταστροφές στον τούρκο – αιγυπτιακό στόλο και γιατί το ηρωικό ακριτικό νησί θα μπορούσε να αποτελέσει βάση εξόρμησης κι ορμητήριο ισχυρό των εκεί εξόριστων Κρητών. Ο κασιώτικος στόλος έχει μεταφέρει 600 Κρητικούς με αρχηγούς το Δημ. Κουρμούλη και τον Αστρινό στο περήφανο βραχονήσι.

Οι Κασιώτες από τα ναπολεόντεια χρόνια ρίχτηκαν στη μαγεία της θάλασσας και τον πλούτο που κρύβει στα σκοτεινά της σπλάχνα. Έγιναν καραβοκύρηδες, καταπιάστηκαν και με το εμπόριο στην Αλεξάνδρεια. Πλούτισαν. Η Κάσος έγινε περιώνυμη.

Ο ξεσηκωμός του ’21 βρίσκει το μοναχικό νησί με στόλο 100 καραβιών που εξοπλίζονται γερά. Το μαγικό της Λευτεριάς αγέρι φτάνει στ’ ακραίο νησί και φτερουγίζει τις ψυχές των ψημένων θαλασσινών. Σηκώνουν επαναστατικές σημαίες.

Κάνουν καρτέρια στα περάσματα και κατάσχουν τα εμπορεύματα των Αγγλο – Γάλλων που προορίζονται για τα παράλια της Μικρασίας και συντρίβουν ή αιχμαλωτίζουν τα τουρκικά καράβια που τολμούν να ξανοιχτούν σ’ ανοιχτές θάλασσες. Διαμηνύουν πως για τα κατασχεμένα θα πληρώσει το ελληνικό κράτος.

Όμως οι Τούρκοι στην αδυναμία τους να υποτάξουν τον επαναστατημένο Ελληνισμό συμμαχούν με τον Μωχάμετα Αλι της Αιγύπτου. Έτσι στις 18 Γενάρη του 1824 μοίρα με 14 αιγυπτιακά πολεμικά περνά έξω απ’ το νησί και ρίχνει κανονιοβολισμούς, αλλ’ οι Κασιώτες απαντούν με ισχυρά πυρά. Οι ηρωικοί Κασιώτες αισθάνονται τον κίνδυνο και καταφεύγουν στην ελληνική κυβέρνηση, αλλά η Ανωτάτη Εξουσία αδρανεί.

Ο Μάης με τ’ αρώματα του έχει μοσχοβολήσει το νησί. Όμως τ’ αγέρι έρχεται σιωπηλό και μυστικιστικό. Χρήματα δεν υπάρχουν να κινηθεί ο τρομερός κασιώτικος στόλος. Οι ηρωικοί ακρίτες τη μέρα αγναντεύουν τις θάλασσες, μέπως οι φιγούρες των ελληνικών πολεμικών από την Ύδρα φέρουν την ελπίδα, αλλά μάταια. Τις νύχτες κοιτάνε τ’ άστρα και ζητάνε έλεος και το γαληνό φώς τους μεγαλύνει τις ψυχές τους. Τα γυναικόπαιδα καταφεύγουν στις εκκλησίες, αλλά και των Αγίων τα πρόσωπα είναι σιωπηλά. Μοναδική ελπίδα η αντρειοσύνη. ?ντρες, νέοι έφηβοι και γέροντες αξιώνουν από τον εαυτό τους αυτοθυσία. Η λευτεριά θέλει αίμα για να στεριώσει.

Τ’ αυγινό πρωινό στις 14 Μάη του 1824 τα πουλιά κόβουν τη συναυλία του και το ελαφρό κύμα το ερωτικό του τραγούδι. Έχει εμφανιστεί μοίρα του αιγυπτιακού στόλου. Οι ψυχές ατσαλώνονται. Το ακριτικό νησί που τραγουδά το σκοπό της λευτεριάς και ακούγεται ως τ’ άκρα της Μεσογείου μπαίνει σε πολεμικό πυρετό. Τοποθετούνται ισχυρά πυροβόλα στις παραλίες και Κρητικοί και Κασιώτες παίρνουν θέσεις σε μετερίζια, ενώ τα γυναικόπαιδα αποτραβιούνται ψηλότερα.

Στις 27 Μάη εμφανίζεται ο υπόλοιπος αιγυπτιακός στόλος μ’ αρχηγό τον Ισμαήλ Γιβλαρτάρ με 25 πολεμικά, ως 40 μεταγωγικά και 4.000 Αλβανούς. Η σάρκα της θάλασσας ριγεί. Τ’ αγέρι σωπαίνει. Η ιαχή της λευτεριάς σχίζει τον ουρανό και ο Θεός ευλογεί τις ηρωικές ψυχές. Τρεις ημέρες δέχεται το ηρωικό βραχονήσι φωτιά και ατσάλι, αλλ’ ανθίσταται. Ο Κύριε, ίδε του Έλληνες πως μάχονται κι ευλόγησε τα βήματα της Λευτεριάς τους.

Ποιος όμως εφιάλτης οδήγησε σ’ αφύλακτο μονοπάτι τους Τουρκαλβανούς; Να ‘τανε ο χλευασθείς Ζαχαρίας; Χιλιάδες αποβιβάζονται στα νώτα των ηρωικών αγωνιστών. Πολλοί Κρητικοί φυγαδεύονται, οι ψυχές χρειάζονται γι’ άλλους αγώνες. Η Κάσος, το περήφανο ακριτικό νησί, παραδίδεται στις φλόγες και τα γυναικόπαιδα στη θηριωδία των Τούρκαλβανών.

Θεέ μου, γιατί αυτή η κατάρα στη φυλή μας. Χίλιοι Κασιώτες κείτονται νεκροί, αλλά τόσα γυναικόπαιδα σφαγιάζονται και οι δροσάτες Κασιωτοπούλες αιχμαλωτίζονται. Η Κάσος σωρός αποκαΐδια και η Λευτεριά που περιδιαβαίνει το νησί σ’ αιώνιο βωμό θυσίας για τ’ ατίμητο όνομα της.

Ο πλούτος της κασιώτικης μουσικής παράδοσης είναι εντυπωσιακά μεγάλος για το μέγεθος του νησιού. Το μουσικό ιδίωμα της Κάσου είναι το εξαιρετικό αποτέλεσμα της σύνθεσης επιρροών από την Κρήτη και τα Δωδεκάνησα, την αρχαιότητα και τη Δύση, καθώς το νησί υπήρξε σημαντικό σταυροδρόμι μεταξύ ανατολικής και δυτικής μεσογείου.

Τα όργανα που χρησιμοποιούνται από τους ντόπιους μουσικούς είναι κυρίως η Δωδεκανησιακή λύρα και το λαούτο, όμως τα τραγούδια είναι τελείως ιδιαίτερα. Οι σκοποί, όπως τους ονομάζουν οι κασιώτες, είναι λυρικοί στη μελωδία και λιτοί στη δομή, αποφεύγοντας τη ροπή προς την επίδειξη δεξιοτεχνίας, χωρίς πάντως αυτή να λείπει. Πολλοί κασιώτες είναι διακεκριμένοι λαϊκοί δεξιοτέχνες, γεγονός που μπορεί κανείς να διαπιστώσει κάθε Σεπτέμβριο στη διεθνή συνάντηση λύρας και οργάνων με δοξάρι, που διοργανώνεται στο νησί.

Η μουσική παίζει κεντρικό ρόλο στη ζωή του κασιώτη. Είναι σύντροφος σε όλες τις μικρές και μεγάλες στιγμές της καθημερινότητας, στις χαρές και στα γλέντια αλλά και στον πόνο και στην απώλεια. Η μαντινάδα είναι ακόμα ολοζώντανη και περιγράφει με έμμετρο, και συχνά σκωπτικό τρόπο, όλα τα γεγονότα της κοινωνικής ζωής του νησιού.

Ο ίδιος ο Μανώλης Καλομοίρης θα παρατηρήσει την έμφυτη κλίση του κασιώτη στη μουσική «Καταδεικνύεται όθεν, ότι οι Κάσιοι πάσης τάξεως και ηλικίας κατεγίνοντο πολύ εις την Μουσικήν δια την οποίαν φαίνεται είχον και ιδιαίτερον τάλαντον. Εις τας πολλάς του ασχολίας ο Κάσιος δεν ελησμονεί την λύραν του, αλλ’ απ’ εναντίας επάνω εις τα χορδάς της εύρισκε την ανακούφισιν του».

Αν αναζητά κανείς έναν τόπο που την ίδια στιγμή να διατηρεί ακέραιες τόσο τις πανάρχαιες τοπικές ιδιαιτερότητες όσο και τις αφομοιωμένες με θαυμαστή ισορροποία πολυποίκιλες εξωτερικές επιρροές, στο νησί της Κάσου, η μουσική και η ποιητική τους παράδοση, χωρίς να είναι το μόνο, είναι ένα σπάνιο αλλά σίγουρα αντιπροσωπευτικό δείγμα στο οποίο θα μπορούσε να τον οδηγήσει αυτή η αναζήτηση. Κι αν τούτο μοιάζει με υπερβολή, ας σκύψουμε για του λόγου το αληθές πάνω στις γραφές και μάλιστα τις παλαιότερες:

Το 1928 η Δωδεκανησιακή παροικία της Αιγύπτου κυκλοφορεί στο Πορτ-Σάιντ τον πρώτο (και τελευταίο δυστυχώς…) τόμο της Δωδεκανησιακής Λύρας. Πρόκειται για μια μνημειώδη προσπάθεια καταγραφής των μουσικών σκοπών και της ποιητικής παράδοσης της Κάσου. Αναφέρεται ότι στο νησί παίζονταν τότε περισσότερες από 63 διαφορετικές μελωδίες!

Το σπάνιο αυτό βιβλίο, το οποίο επιμελήθηκε ο σημαντικός (για κάθε πτυχή δωδεκανησιακού προβλήματος) Κάσιος Νικόλαος Γ. Μαυρής, ολοκληρώνεται χάρη στη βοήθεια του Ε. Παπαδόπουλου, διευθυντή σε σχολεία της παροικίας, αλλά και τη συμβολή του μεγάλου Έλληνα μουσικού της εποχής Μανώλη Καλομοίρη, ο οποίος μάλιστα αναφέρει ότι σε περιοδεία του στην Κρήτη για τη μελέτη του δημοτικού τραγουδιού οι Κρήτες μουσικοί του έλεγαν ότι «εξ όλων των νησιωτών μόνον τους Κάσιους ελάμβανον υπ’ όψιν και εσέβοντο εις την τέχνην της Μουσικής». Να σκεφθεί κανείς ότι αναφερόμαστε σε ένα νησί απομονωμένο, με 5 ολιγάριθμα σε πληθυσμό χωριουδάκια που βρίσκονται στο βορειοανατολικό τμήμα των μόλις 66 άγονων τετραγωνικών χιλιομέτρων του…

Είναι τόσο μεγάλος ο ενθουσιασμός του Καλομοίρη ώστε όχι μόνο επιμελείται και δίνει τα φώτα του στη μουσική καταγραφή πολλών σκοπών, αλλά ξεκινά μια ολόκληρη σειρά διαλέξεων και συναυλιών στην Αλεξάνδρεια, το Σουέζ, την Ισμαηλία και λίγο αργότερα την Αθήνα, με σκοπό να γνωρίσει το ευρύτερο κοινό τη μουσική της Κάσου και της Δωδεκανήσου, τονίζοντας μάλιστα ότι «…ο Έλλην συνθέτης του μέλλοντος δεν έχει παρά να σκύψη για να πιή το Αθάνατο νερό της ποικιλόμορφης αλλά μιας και αδιαίρετης Ελληνικής μουσικής». Κι ακόμη ότι οι μελωδίες αυτές έχουν «…όλο το θυμάρι των βουνών της Ελλάδος και όλη την άρμη της Ελληνικής θάλασσας».

Η κασιώτικη κουζίνα χαρακτηρίζεται από μια ποικιλία που ξεπερνά κατά πολύ όσα συνήθως παράγει ένας μικρός
και άγονος τόπος. Η επαφή των κατοίκων του νησιού με τον έξω κόσμο (Κρήτη, λοιπά Δωδεκάνησα, αστικά κέντρα, Αίγυπτος, Αμερική, Μ. Ασία, Ιταλία, Κωνσταντινούπολη, επιρροές και μέσο των ναυτικών μας…), έδωσαν στη κουζίνα μας συνταγές που δύσκολα συναντά κανείς ακόμη και σε πολύ μεγαλύτερα νησιά.

Όπως άλλωστε και όλες οι κουζίνες της περιοχής, η πρώτη και ίσως η πιο κυρίαρχη αλληλοεπιρροή αφορά τη γενικότερη συνήθεια που συναντάμε στις περισσότερες κουζίνες της Ανατ. Μεσογείου και έχει να κάνει με το «γέμισμα». Γεμιστό αρνί για το Πάσχα αλλά και γεμιστό κοτόπουλο ή γαλοπούλα για άλλες περιστάσεις. Με γέμιση που ονομάζουμε «πασπαρά» (ρύζι, κρεμμύδι, συκώτι, μπαχαρικά, ντομάτα, κ.λπ.). Γεμιστά εντόσθια με συκώτι και ρύζι, τα λεγόμενα «μπουστιά».

Γεμιστά ζαρζαβατικά, νηστίσιμα ή με κιμά, ακόμη και γεμιστούς ανθούς κολοκυθιών, τα «κολοκυθοπούλια». Στην κατηγορία αυτή ανήκουν φυσικά και τα θρυλικά κασιώτικα ντολμαδάκια. Ίσως τα νοστιμότερα και σίγουρα τα… μικρότερα που συναντάμε! Γεμιστά γλυκά, οι «τούρτες» του Πάσχα, πιτάκια με γέμιση ανθότυρο και μπαχαρικά, τα «μοσχοπούγκια» με γέμιση από αμύγδαλα, καρύδια, κ.α.

Είναι πολύ πιθανό η κουζίνα μας να επηρεάσθηκε από την ιταλική γιατί στην Κάσο συναντούμε φαγητά όπως το «φακόρυζο» αλλά και όλες τις προσμίξεις οσπρίων με ζυμαρικό. Εδώ αξίζει να μνημονεύσουμε τις «μακαρούνες», ζυμαρικά που φτιάχνονται στο χέρι και σερβίρονται με καβουρντισμένο κρεμμύδι και «σιτάκα». Φαγητό των βοσκών, που φτιάχνει αρκετά συχνά και κάθε Κασιώτισσα στην κουζίνα της, χρησιμοποιώντας όμως τις πένες του εμπορίου. Το φαγητό αυτό μοιράζεται κατ’ εξαίρεση σαν κοινό γεύμα στο πανηγύρι του Χριστού (λόγω νηστείας) στις 6 Αυγούστου.

Η μακρόχρονη παρουσία πολλών Κασιωτών στην Αίγυπτο πλούτισε την κουζίνα μας με πικάντικες γεύσεις και εξωτικά φαγητά. Αυτό όμως που τελικά φαίνεται να κατασταλάζει είναι οι διάφορες έμμεσες προσμίξεις (π.χ. στο πιλάφι, στις σούπες κ.λπ.). Πολλά αιγυπτιακά φαγητά (όπως «μολοχία», «ταχινία» κ.λπ.) γίνονται ακόμη σε πολλά κασιώτικα σπίτια, κυρίως αυτά των αιγκών ή σε εστιατόρια του νησιού.

Όπως σε κάθε νησιώτικη κουζίνα, έτσι κι εδώ έχουν σημαντική θέση τα φαγητά που γίνονται με θαλασσινά. Χαρακτηριστικότερο ίσως όλων το «σουπιοπίλαφο» που γίνεται με μελάνι φρέσκιας σουπιάς! Ίσως το πιο… μαύρο πιάτο στην παγκόσμια κουζίνα!

Αξίζει ακόμη να μνημονεύσουμε τις «κουλούρες», τα τραγανά διπλοφουρνιστά κουλούρια, κατάλληλα για κολατσιό, καφέ ή τσάι. Δεν θα μπορούσαμε ακόμη να μην πούμε έστω και δύο λόγια για το «ροΐκιο».

Το είδος εκείνο αγριόχορτου που οφείλει το όνομα του στην ομοιότητα με το ραδίκι, που το μαζεύουμε με πολύ κόπο και το βάζουμε στην «άρμη», δηλαδή στο αλατόνερο για να μαγειρευτεί μετά από καιρό, κυρίως σαν «ροΐκιο γιαχνί». Χαρακτηριστικά κασιώτικα τυριά είναι το αλμυροτύρι, η «ελαϊκή» και η «σιτάκα», που φτιάχνουν οι βοσκοί από γάλα προβάτων και κατσικιών.

Την κουζίνα του νησιού πλουτίζουν σίγουρα με τη φαντασία αλλά και τις γνώσεις τους, εκτός από τις νοικοκυρές και οι επαγγελματίες μάγειροι των καραβιών και των εστιατορίων της Αμερικής που προσφέρουν τις γνώσεις και τις εμπειρίες τους όταν βρίσκονται στο νησί, κυρίως δε στην οργάνωση των κοινών γευμάτων των προσκυνητών στα πανηγύρια των αγίων και στους γάμους, όπου πρέπει να ετοιμασθεί φαγητό, καμιά φορά και για περισσότερους από χίλιους προσκυνητές!

Όλες λοιπόν οι προσμίξεις συναντώνται μέσα στο πιάτο αυτό που περιέχει λίγο απ’ όλα: νοστιμότατο πιλάφι, ντολμαδάκια, πατάτες τηγανητές και κρέας, πολλές φορές κομμένο σε φέτες που στο κόψιμο και το σερβίρισμα συναγωνίζονται τα καλύτερα εστιατόρια…

Αν ποτέ βρεθείτε στην Κάσο, προσπαθήστε να επισκεφθείτε τις στάνες των βοσκών της, τα «μιτάτα», πράγμα οπωσδήποτε δύσκολο… Εκτός από τα τυριά που προαναφέραμε, αν είστε τυχεροί θα δοκιμάσετε «δρύλλα» αγνό καϊμάκι, ή και νοστιμότατες κρέμες από αλεύρι («αλευρά» ή «αλευρόαλη»). Νοστιμότατο αλλά και σπανιότατο είναι και το βούτυρο της Κάσου το λεγόμενο «καούλι». Είναι κατεργασμένο καϊμάκι που ο βοσκός επεξεργάζεται μέσα σε ειδική θήκη δέρματος. Είναι τόσο νόστιμο ώστε η λαϊκή μούσα δεν παραλείπει να το εκθειάσει:

«Ω βότυρε κασιώτικε, σαν είσαι με το μέλι

τίνος θα σε προσφέρουσι να πει πως δε σε θέλει».

Οι κασιώτες διακρίνονται για το βαθύ θρησκευτικό τους αίσθημα. Αυτό γίνεται αντιληπτό, όχι μόνο από τον τρόπο που συμμετέχουν στις λατρευτικές εκδηλώσεις, αλλά και από το πλήθος των εκκλησιών και μοναστηριών που συναντά κανείς σε όλη την έκταση του νησιού.

Μεταξύ τους ξεχωρίζουν οι μεγάλες εκκλησίες στα αντίστοιχα μεγάλα χωριά, που χτίστηκαν με προδιαγραφές
μεγαλοπρέπειας, το δεύτερο μισό του 19 ου αιώνα, όταν ο κασιώτικος εμπορικός στόλος κυριαρχούσε στο χώρο του αιγαίου και ήταν ένας από τους σημαντικότερους της μεσογείου.

Ο Άγιος Σπυρίδωνας στο Φρυ είναι ο πολιούχος του νησιού. Χαρακτηριστικοί του ναού είναι οι τέσσερις ημικυλινδρικοί θόλοι που τον στεγάζουν και η ωραία αγιογράφηση στο εσωτερικό.

Η Παναγία του Εμπορειού είναι χτισμένη στα ερείπια παλαιοχριστιανικού ναού, από τον οποίο σώζονται στύλοι καθώς και το βαπτιστήριο.

Στην Αγία Μαρίνα βρίσκεται ο ομώνυμος ναός, που πανηγυρίζει στις 17 Ιουλιου. Το πανηγύρι της Αγίας Μαρίνας είναι από τα σημαντικότερα θρησκευτικά και κοινωνικά γεγονότα του καλοκαιριού.

Προστάτης του Αρβανιτοχωριού είναι ο ?γιος Δημήτριος, με το πανύψηλο, και αρχοντικό στην αισθητική, καμπαναριό του.

Ο ναός της Κοιμήσεως στην Πέρα Παναγιά κοσμείται από ένα αριστουργηματικό ξυλόγλυπτο τέμπλο, ενώ το πανηγύρι του, στις 15 Αυγούστου, είναι σημείο αναφοράς για όλους τους κατοίκους του νησιού.

Εντελώς ιδιαίτερο είναι το σύμπλεγμα των έξι εκκλησιών στο χωριό Παναγία. Σύμφωνα με το θρύλο οι ναοί χτίστηκαν έτσι για να ξορκιστούν έξι αερικά που εμφανίστηκαν κάποτε στην περιοχή, και αφιερώθηκαν σε έξι διαφορετικούς Αγίους.

Ανάμεσα στους ναούς και τα μοναστήρια του νησιού ξεχωρίζει ο ?η Γιώργης στις Χαδιές, όχι τόσο για την αισθητική του ιδιαιτερότητα, όσο για τη βαθειά ευλάβεια που τρέφουν στον ?γιο οι κασιώτες. Θεωρούν τον ?η Γιώργη προστάτη τους, μιας και είναι αμέτρητες οι αναφορές σε θαυμαστές παρεμβάσεις του, για θεραπείες αρρώστων ή σωτηρία ανθρώπων που βρέθηκαν σε κίνδυνο.

Ξεχωριστή είναι και η εκκλησία της Παναγίας της Ποταμίτισσας, που βρίσκεται πλάι στην κοίτη του ξεροπόταμου Σκυλά, καθώς είναι σπήλαιο του διαμορφώθηκε σε ναό. Σύμφωνα με την παράδοση, αυτό έγινε κατόπιν επιθυμίας της ίδιας της Θεοτόκου, η οποία μάλιστα παρήγγειλε στο βοσκό που βρήκε την εικόνα της σ’ αυτό ακριβώς το σημείο, να μη χτιστεί η είσοδος της σπηλιάς ως επάνω, για λόγο ανεξιχνίαστο ως σήμερα.

Η γη της κάσου φιλοξενεί συνολικά 102 ναούς μοναστήρια και ξωκλήσια, κάποια από αυτά σε σημεία με μαγευτική θέα στα πελάγη, να μαρτυρούν την ανάγκη των ναυτικών και των συγγενών τους, για επίκληση της Θείας Βοήθειας. Το χάραμα στην Αγία Κυριακή είναι θέαμα σπάνιας ομορφιάς, ενώ μπροστά στον ?γιο Μάμμα απλώνεται προκλητικά η απεραντοσύνη του Λιβυκού πελάγους.

Κάθε εκκλησάκι δείγμα ευλάβειας και ελάχιστης ευγενικής ανταπόδοσης, από ανθρώπους με καρδιές γεμάτες ευγνωμοσύνη.