Το νησί, που κατά την αρχαιότητα ονομαζόταν Αλόννησος ή Νέα, σύμφωνα με τον Παυσανία, κατοικήθηκε ήδη από τους προϊστορικούς χρόνους ενώ στην ανατολική ακτή του νησιού βρέθηκαν πολλά ευρήματα ανθρώπινης παρουσίας που χρονολογούνται στην μυκηναϊκή περίοδο. Επίσης λείψανα των ιστορικών χρόνων υπάρχουν σε όλη σχεδόν τη δύσβατη και άγονη έκταση και περιλαμβάνουν κίονες, νομίσματα, θραύσματα, αγγείων, γλυπτά κ.α. Ξεχωρίζουν οι αναλημματικοί τοίχοι των αρχαϊκών χρόνων κοντά στο κοιμητήριο και ελληνιστικοί τάφοι γύρω από το λιμάνι.

Τη σπουδαιότητα της αρχαίας Αλοννήσου και τη σημαντική γεωγραφική της θέση στον μεγαλύτερο εμπορικό θαλάσσιο δρόμο της αρχαιότητας, επισημαίνει στους Αθηναίους ο ρήτορας Δημοσθένης στους Φιλιππικούς λόγους του.

Στα τέλη του 15ου αιώνα, το νησί κατοικήθηκε ξανά μετά από ερήμωση δυο αιώνων. Κατά την ίδια περίοδο κτίστηκε έξω από το κάστρο και το χωριό (στην θέση που βρισκόταν μέχρι τον σεισμό του 1968). Στα 1540 ανακαινίστηκε μέσα στο κάστρο ο προϋπάρχων ναός των Αγίων Πέντε Μαρτύρων. Από το 16ο αιώνα και έπειτα, το νησί αναπτύσσεται οικονομικά με τη συλλογή βελανιδιών και την κτηνοτροφία.

Κατά τον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο το ελληνικό Πολεμικό Ναυτικό με το πλοίο «Κανάρης» κατέλαβε το πρωί της 18ης Οκτωβρίου 1912 το νησί του Αγίου Ευστρατίου χωρίς κάποια σύγκρουση, αφού δεν υπήρχαν Τούρκοι στο νησί και ο πληθυσμός του ήταν πάντα αμιγώς ελληνικός. Η ελληνική κυριότητα στα νησιά του Βορειοανατολικού Αιγαίου αναγνωρίστηκε επίσημα από τις Μεγάλες Δυνάμεις στις 31 Ιανουαρίου 1914.

Κατά τον 20ό αιώνα χρησιμοποιήθηκε ως τόπος εξορίας για τους αριστερούς. Την αρχή έκανε το 1929 η κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου με βάση το νόμο του 1929 «περί Ιδιωνύμου αδικήματος» και τότε βρέθηκαν οι πρώτοι εκτοπισμένοι κομμουνιστές στο νησί. Οι επόμενες κυβερνήσεις συνέχισαν να χρησιμοποιούν τον Άη Στράτη για την εκτόπιση Αριστερών και το φαινόμενο κορυφώθηκε στην περίοδο της δικτατορίας του Ιωάννη Μεταξά (1936-41), όπου εκτοπίστηκαν εκεί εκατοντάδες αντίπαλοι του καθεστώτος.

Στις 26 Απριλίου 1941, λίγο πριν οι Γερμανοί καταλάβουν το νησί κι ενώ διεξάγονταν διαπραγματεύσεις για την απελευθέρωση των εξορίστων μεταξύ αντιπροσωπείας των εξορίστων και του σταθμάρχη διοικητή της φρουράς του νησιού, ο σταθμάρχης φοβούμενος μήπως αποδράσουν οι εξόριστοι παρέταξε τους 12 χωροφύλακες που διέθετε και αυτοί άρχισαν να πυροβολούν τους εξόριστους με αποτέλεσμα να σκοτωθούν 3 και να τραυματιστούν 2 άτομα. Στην συνέχεια ο σταθμάρχης παρέδωσε τους εξόριστους του Άη Στράτη στους Γερμανούς κατακτητές. Την περίοδο της γερμανικής κατοχής οι εξόριστοι υπέφεραν τα πάνδεινα από έλλειψη τροφίμων, εφοδίων, περίθαλψης και πέθαναν από την πείνα 33 κομμουνιστές κρατούμενοι.

Μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας από το γερμανικό ζυγό, τον Οκτώβριο του 1944, το στρατόπεδο εξορίας του Άη Στράτη έκλεισε και οι τελευταίοι πολιτικοί κρατούμενοι απελευθερώθηκαν.

Την άνοιξη του 1947 ο Άη Στράτης άνοιξε και πάλι ως τόπος εξορίας Αριστερών. Με τον αναγκαστικό νόμο 511 της 31ης Δεκεμβρίου 1947 (Α299) «Περί μέτρων αναφερομένων εις τους υπό εκτόπισιν διατελούντας» η επίσημη ονομασία του στρατοπέδου του Αη Στράτη έγινε «Στρατόπεδον Πειθαρχημένης Διαβιώσεως Εκτοπισμένων». Μετά το κλείσιμο της Μακρονήσου ο Αη Στράτης αποτέλεσε τον μαζικότερο τόπο εξορίας.

Σπουδαίοι πνευματικοί άνθρωποι εκτοπίστηκαν στο νησί αυτό, όπως ο εκπαιδευτικός, συγγραφέας και πολιτικός Δημήτρης Γληνός, οι ποιητές Κώστας Βάρναλης, Γιάννης Ρίτσος, Τάσος Λειβαδίτης, οι λογοτέχνες Μενέλαος Λουντέμης, Θέμος Κορνάρος, Δημήτρης Φωτιάδης, οι ηθοποιοί Μάνος Κατράκης και Τζαβαλάς Καρούσος, και πολλοί άλλοι, επώνυμοι και μη.Επίσης, πολλοί Αριστεροί πολιτικοί εκτοπίστηκαν στον Άη Στράτη, όπως ο Ηλίας Ηλιού, ο Αντώνης Μπριλλάκης, ο Κώστας Γαβριηλίδης, ο Στέφανος Σαράφης κ.α.[8]

Υπολογίζεται ότι από το 1947 μέχρι και το 1962 πέρασαν από το νησί περίπου 9.000 Αριστεροί εξόριστοι. Το στρατόπεδο κράτησης του Άη Στράτη έκλεισε οριστικά το 1962.

Την περίοδο της δικτατορίας χρησιμοποιήθηκε ώς τόπος εκτόπισης για μικρό αριθμό εξορίστων. Ανάμεσα τους και ο μετέπειτα Πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων και προσωρινός Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας, Γιάννης Αλευράς, αρχηγός του ΠΑΚ Εσωτερικού.

Σήμερα, λειτουργεί το «Μουσείο Δημοκρατίας», στο κτίριο του πρώτου διδακτηρίου του νησιού, το οποίο στα χρόνια του εκτοπισμού πολιτικών εξορίστων χρησιμοποιήθηκε ως αναρρωτήριο. Αποκαταστάθηκε κατά τα έτη 2005-07.[9]

Επίσης στην Αθήνα υπάρχει το «Μουσείο Πολιτικών Εξορίστων Άη Στράτη» στον Κεραμεικό, με αρχειακό και μουσειακό υλικό από τον Άη Στράτη και άλλους τόπους εξορίας.

Το Μουσείο Δημοκρατίας είναι το πρώτο δημόσιο ελληνικό μουσείο για μια κρίσιμη, από πολιτική και κοινωνική άποψη, περίοδο της νεώτερης ιστορίας μας. Ως έδρα του επιλέχθηκε το νησί του ‘Αη-Στράτη, καθώς για ένα μεγάλο διάστημα – από τις αρχές της δεκαετίας του 1930 έως και το 1943 και από το 1948 έως το 1963 – ήταν τόπος υποδοχής πολιτικών εξορίστων.

Το κτήριο στο οποίο στεγάζεται το Μουσείο, είχε χτιστεί αρχικά ως διδακτήριο – ήταν το πρώτο του νησιού. Στα χρόνια του εκτοπισμού πολιτικών εξορίστων στον ‘Αη-Στράτη χρησιμοποιήθηκε ως αναρρωτήριο. Ο σεισμός του 1968 προκάλεσε σοβαρότατες ζημιές στο κτήριο με αποτέλεσμα την εγκατάλειψή του. Το 2005 άρχισαν οι εργασίες για την αναστήλωσή του από την Υπηρεσία Νεωτέρων Μνημείων και Τεχνικών ΄Εργων Β. Αιγαίου του Υπουργείου Πολιτισμού, οι οποίες ολοκληρώθηκαν τον Νοέμβριο του 2007.

Τη συγκέντρωση των εκθεμάτων και την οργάνωση του Μουσείου ανέλαβε η Διεύθυνση Νεώτερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Υπουργείου Πολιτισμού.

Η ιστορία του κτηρίου του “Μουσείου Δημοκρατίας”

Το κτήριο στο οποίο στεγάζεται το “Μουσείο Δημοκρατίας” κτίσθηκε γύρω στα τέλη του 19ου αιώνα με δαπάνες της “Εν Αλεξανδρεία Αδελφότητος Ο ‘Aγιος Ευστράτιος. Αποτέλεσε το πρώτο διδακτήριο του νησιού έως την ανέγερση της Μαρασλείου-Λογοθετείου Σχολής (1909). Έκτοτε χρησιμοποιήθηκε κυρίως ως αναρρωτήριο των πολιτικών εξόριστων ή ως αγροτικό ιατρείο.

Το Αναρρωτήριο περιελάμβανε εξεταστήριο, τέσσερις θαλάμους με 20 κρεβάτια, χειρουργείο, μαγειρείο και δεξαμενή νερού. Τον πρώτο χρόνο της Γερμανικής Κατοχής η Διοίκηση της Χωροφυλακής περιόρισε με αυστηρά μέτρα όλους τους πολιτικούς εξόριστους μέσα στον “Θάλαμο”. Εγκλωβισμένοι εδώ, πέθαναν από την πείνα 33 πολιτικοί εξόριστοι, πολλοί από τους οποίους είχαν συλληφθεί κατά την εργατική εξέγερση στη Θεσσαλονίκη τοn Μάιο του 1936.

Ο σεισμός του 1968 προκάλεσε πολύ σοβαρές ζημιές στο κτήριο με αποτέλεσμα την εγκατάλειψή του. Το 2005 η Υπηρεσία Νεωτέρων Μνημείων και Τεχνικών Έργων Β. Αιγαίου άρχισε τις εργασίες για την αναστήλωση του κτηρίου. Ολοκληρώθηκαν τον Νοέμβριο του 2007, οπότε και εγκαινιάσθηκε το μνημείο από τον Πρωθυπουργό Κώστα Καραμανλή.

Εκτοπίσεις πολιτικών αντιπάλων: Η σταδιακή εξέλιξη ενός διοικητικού μέτρου που περιόριζε τις συνταγματικές ελευθερίες των πολιτών

Εξήντα τέσσερα χρόνια, στη διάρκεια των οποίων πολλές ήταν οι πολιτικές και κοινωνικές συγκρούσεις, χωρίζουν τις δύo αυτές ταυτόσημες, από άποψη περιεχομένου, διατυπώσεις για το συνταγματικό δικαίωμα της προσωπικής ελευθερίας. Το Σύνταγμα του 1975, με την προσθήκη της δεύτερης παραγράφου, εξασφαλίζει πλέον ότι το υπέρτατο για τον ‘Ελληνα πολίτη συνταγματικό δικαίωμα της προσωπικής ελευθερίας δεν μπορεί να παραβιάζεται από στρατοδικεία ή διοικητικές επιτροπές, παρά μόνον όταν ο νόμος το ορίζει, δηλαδή ως ποινή επιβεβλημένη από τον φυσικό δικαστή.

Η εκτόπιση ή η εξορία, στην πλειονότητα των περιπτώσεων, δεν επιβαλλόταν με απόφαση τακτικού δικαστηρίου. ‘Ηταν προληπτικό διοικητικό μέτρο κατά την κρίση των διοικητικών και αστυνομικών ή στρατιωτικών αρχών της κάθε περιοχής.

Οι πρώτες εκτοπίσεις για πολιτικούς λόγους έγιναν στον 20ό αιώνα. Οι συνδικαλιστές Αβραάμ Μπεναρόγια και Σαμουέλ Γιονά, ηγέτες της Σοσιαλιστικής Εργατικής Συνομοσπονδίας (“Φεντερασιόν”) από τη Θεσσαλονίκη, εκτοπίσθηκαν το 1914 στη Νάξο, για δυόμισι περίπου χρόνια, μετά από μια εικοσαήμερη μαχητική απεργία καπνεργατών.

Η πρώτη περίοδος των εκτοπίσεων (1917-1935)

Η συστηματική εφαρμογή του μέτρου της διοικητικής εκτόπισης για πολιτικούς λόγους χρονολογείται από το 1915, την εποχή του “Εθνικού Διχασμού” μεταξύ Βενιζελικών και Βασιλικών. Ωστόσο, η διοικητική εκτόπιση εφαρμόσθηκε κυρίως, και σε μεγάλη έκταση, για τα στελέχη του συνδικαλιστικού κινήματος και των σοσιαλιστικών κομμάτων που αποκτούσαν τότε, για πρώτη φορά, μαζική επιρροή.

Στις 4 Ιουλίου 1919 συνελήφθησαν και εκτοπίσθηκαν στη Φολέγανδρο τέσσερις ηγέτες της Γενικής Συνομοσπονδίας Εργατών Ελλάδος: οι Α. Μπεναρόγια, Αχ. Χατζημιχάλης, Η. Δελαζάνος και Ευ. Ευαγγέλου. Ακολούθησε η πρώτη διήμερη πανελλαδική πολιτική απεργία, στις 8 και 9 Ιουλίου 1919, με αίτημα την επιστροφή τους από την εξορία.

Το “Ιδιώνυμο”

Ο νόμος 4229 της 24/25 Ιουλίου 1929 όριζε ότι η επιδίωξη “δια βιαίων μέσων ανατροπής του κρατούντος κοινωνικού συστήματος ή της απόσπασης μέρους εκ του όλου της Επικρατείας” συνιστά ιδιώνυμο (δηλαδή ειδικό) αδίκημα. Ο νόμος στόχευε σαφώς στην καταστολή της δράσης των συνδικαλιστών και των κομμουνιστών και ποινικοποιούσε τη διάδοση των κομμουνιστικών ιδεών. Οδήγησε στο πρώτο μεγάλο κύμα εκτοπίσεων και φυλακίσεων.

Οι πρώτοι εκτοπισμένοι μεταφέρθηκαν στον ‘Αη-Στράτη, στη Γυάρο και στη Γαύδο, όπου οι συνθήκες ήταν εξαιρετικά αντίξοες ακόμη και για μια στοιχειώδη διαβίωση. Πολίτες εκτοπίστηκαν επίσης στα νησιά Ίος, Μήλος, Σίκινος, Σίφνος, Θήρα, Σκύρος, Αμοργός, Ανάφη, Κίμωλος, Φολέγανδρος και αλλού.

Υπολογίζεται ότι περίπου 3.000 πολίτες εκτοπίσθηκαν πριν τη Δικτατορία της 4ης Αυγούστου 1936. Αρκετοί από αυτούς πέρασαν πρώτα από τις Φυλακές της Αίγινας. Από τις εκτοπίσεις δεν γλίτωσαν ούτε οι πολιτικοί, όπως οι Αλέξανδρος Παπαναστασίου, Παναγιώτης Κανελλόπουλος, Ανδρέας Μιχαλακόπουλος, Γεώργιος Καφαντάρης.

Εφημερίδα Η Βραδυνή, 19 Οκτωβρίου 1935 
Μεταξύ αυτών ήταν ο ποιητής Κώστας Βάρναλης και ο παιδαγωγός Δημήτρης Γληνός.

Στην εξορία (Οχτώβρης 1935)

Κ.Βάρναλης

Στη δεκαετία 1924-1934 λειτούργησε ο “Πειθαρχικός Ουλαμός Καλπακίου” σε ένα ορεινό και δυσπρόσιτο σημείο της ελληνοαλβανικής μεθορίου. Αποτελεί το πρώτο, πριν από τη Μακρόνησο, πείραμα “σωφρονισμού” ή “αναμόρφωσης” συνδικαλιστών και κομμουνιστών στρατιωτών. ‘Εκλεισε μετά τις έντονες διαμαρτυρίες πολιτικών προσωπικοτήτων από την Ελλάδα και τη Γαλλία και τις εκκλήσεις που υπέγραψαν πολλοί πνευματικοί άνθρωποι της χώρας, όπως οι Κ. Παλαμάς, Γρ. Ξενόπουλος, Α. Τερζάκης κ.ά.

περισσοτερα    http://www.mouseiodimokratias.gr/greek/exhibition7.asp

• η εκκλησία του Χριστού στην πλατεία
• οι εκκλησίες του Αγίου Νικολάου και του Αγίου Βασιλείου (1727). Ο τελευταίος αποτελεί ένα από τα ελάχιστα μνημεία αρχιτεκτονικής της μεταβυζαντινής εποχής.
• το Μουσείο Δημοκρατίας
• η Μαράσλειος Σχολή, έργο της Αδελφότητας Αγιοστρατιτών της Αιγύπτου, με σημαντική δωρεά του εθνικού ευεργέτη Γρηγορίου Μαρασλή.
• ο αρχαιολογικός χώρος του παλαιού ναού των Αγίων Πέντε Μαρτύρων
• το εξωκκλήσι του Αγίου Μηνά
• το μνημείο Ικάρου Σιαλμά με την επιγραφή Μολών λαβέ
• οι παραλίες
• οι θαλάσσιες σπηλιές και οι γεωλογικοί σχηματισμοί, κατά μήκος των ακτών του νησιού.

Οι παραλίες του νησιού είναι οι εξής: το Αλονίτσι, το Παχύ, του Αγίου Δημητρίου, του Αγίου Αντωνίου, το Τρυγάρη, η Τρυπητή, το Φτελιό, του Γκουρνιά, το Λυδαριό κ.ά.

Αρκετές από τις παραλίες νότια από τον οικισμό του Άη Στράτη είναι έρημες και κατάλληλες για ελεύθερη κατασκήνωση και, ελλείψει οδικού δικτύου (δεν κυκλοφορούν αυτοκίνητα), προσεγγίζονται μόνο με καΐκι. Από αυτές ξεχωρίζουν του Αγίου Αντωνίου, του Αγίου Δημητρίου και κυρίως το Λιδαριό (περίπου μιάμιση ώρα πεζοπορία για το Λιδαριό). Η παραλία Τρυπητή ονομάστηκε έτσι από τη σπηλιά που βρίσκεται εκεί. Αμμουδιά μήκους 2 χιλιομέτρων υπάρχει στα βορειοανατολικά του νησιού, στη θέση Αλονίτσι, από όπου διακρίνεται η Λήμνος